De jaarlijkse zomercliffhanger van GTST biedt aanleiding voor een analyse van het fenomeen

Van Charles Dickens tot Game of thrones en GTST – de cliffhanger als sociaal bindmiddel is van alle tijden.

Het is een groot contrast. Christopher Nolans complexe droomblockbuster Inception bulkt van de verhaallijnen, die je van de uithoeken van de wereld tot aan verschillende droom-bewustzijnslagen van de personages voeren. En toch eindigt de film met een simpel beeld: een tolletje dat wel of niet valt. De betekenis van dat tollen is groot: blijft de tol, die de hoofdpersoon Cobb (Leonardo DiCaprio) toebehoort, tollen, dan is het voor de kijker duidelijk dat we ons in een langgerekte droom van de hoofdpersoon bevinden, waaruit hij niet meer zal ontsnappen. (Een tragisch einde.) Valt de tol, dan bevinden we ons in de feitelijke realiteit van alledag, en is hij reeds ontsnapt. (Een hoopvol einde.) De camera blijft lang, tergend lang, op de tol gericht. Dan lijkt er ineens beweging in te zitten, het vermoeden dat het tolletje zal vallen wordt sterker. Maar vlak voordat het zover is, gaat het beeld op zwart. De kijker krijgt dus geen uitsluitsel over deze vraag, terwijl het antwoord de betekenis van de gehele film zou kleuren.

Films die eindigen met een cliffhanger, met een onbeantwoorde vraag die de kijker aan het hart gaat, doen dat meestal om hun effect te laten voortduren, een beetje zoals de zware eindtoon van een orgelconcert een tijdje blijft nagalmen. (De term ‘cliffhanger’ is afgeleid van het beeld van iemand die boven een ravijn hangt; het is de vraag of hij wel of niet zal vallen.) Vanuit de psychologische behoefte aan afsluiting hebben kijkers de neiging om een helemaal netjes afgerond verhaal sneller te vergeten – je vergeet een puzzel vrijwel direct nadat je hem hebt afgemaakt, terwijl je obsessief kunt blijven zoeken naar dat laatste stukje. Mensen herinneren zich onvoltooide taken ook beter dan voltooide. Dit heet het Zeigarnik-effect, vernoemd naar de Litouwse psycholoog Bluma Zeigarnik. Pas als de cliffhanger is ingelost, als we antwoord hebben gekregen op onze vraag – valt hij in het ravijn of niet? – kunnen we opgelucht ademhalen.

De cliffhanger buit dit Zeigarnik-effect uit, en laat de kijker tijdelijk in een staat van ‘onvoltooidheid’ achter, en wel door de gebruikelijke opeenvolging van gebeurtenissen te doorbreken en hem te vragen: wat nu? De cliffhanger wordt dus gevormd door ons besef van causaliteit: de kijker weet hoe de personages op dit punt terecht gekomen zijn, en hij kan een inschatting maken van het vervolg, maar hij weet het niet zeker. De verantwoordelijkheid van het vervolg van het verhaal komt dus gevoelsmatig deels bij de kijker te liggen; hij ‘bepaalt’ voor zichzelf hoe het verhaal verder zal gaan. Daarmee maakt de cliffhanger de kijker in zekere zin tijdelijk mede-eigenaar van het verhaal.

Dit gebruik van de cliffhanger, aan het einde van de film, heeft een betekenisgevende functie, hij doet de kijker nadenken over waar het de film eigenlijk om te doen is geweest. Andersoortige cliffhangers hebben eerder een narratieve dan een betekenisgevende functie; ze maken deel uit van het verhaal zelf, en hebben als doel dat je per se verder wil kijken. Dit kennen we vooral uit series. De makers eindigen een aflevering met een vraag die we per se beantwoord willen zien, en liefst zo snel mogelijk. Dat verlangen, dat zich op het emotionele spectrum ergens tussen nieuwsgierigheid en frustratie bevindt, verzekert de makers ervan dat we volgende week weer zullen kijken, al is het maar om die vraag beantwoord te zien. Dit type cliffhanger is een erfgenaam van de feuilletons van de 19de eeuw – Charles Dickens eindigde zijn vervolgverhaal in de krant altijd met wat we tegenwoordig een cliffhanger zouden noemen, om lezers aan zich te binden. De feuilletoncliffhanger is sindsdien een vast element geworden van onze audiovisuele cultuur: of we nu naar podcasts luisteren of series streamen, we zijn verslaafd aan de cliffhanger, of eigenlijk aan het gevoel dat de cliffhanger in ons opwekt. We zijn verslaafd geraakt aan de verslaving.

Lees verder in VARAgids 26. Vanaf dinsdag 24 juni 2025 op de mat, in de winkel en in de app. Nog geen abonnee?