Sosha Duysker over Uit de kramp: 'Pas als we begrijpen waar racisme vandaan komt, kunnen we er een open gesprek over voeren.'

Op 26 maart komt Sosha Duysker (32) met het driedelige Uit de kramp dat draait om de vraag waarom we als samenleving zo moeilijk over racisme kunnen praten. De programmamaker, die we kennen van Het klokhuis, Waku waku en Keuringsdienst van waarde, spreekt in deze documentaire-reeks met deskundigen, activisten, cabaretiers, sportverslaggevers én haar eigen familie over racisme. Over hoe het is ontstaan, hoe we er (niet) met elkaar over praten en welke rol taal hierbij speelt.

Eerder pakte Duysker het onderwerp al eens op in de documentaire Opstand op de Neptunus, die ging over een ontsnappingspoging van tot slaafgemaakten in 1784 die eindigde in een bloedbad. Met Uit de kramp wil ze behalve informeren vooral het maatschappelijke gesprek op gang brengen. Ook is de serie een persoonlijke (en daarmee kwetsbare) zoektocht naar haar eigen ervaringen. Zo onderzoekt ze met therapeut Glenn Helberg waarom ze zichzelf vroeger een ‘Bounty’ noemde, ‘zwart van buiten, wit vanbinnen.’ Duysker: ‘Zonder dat ik het besefte, maakte ik jarenlang een karikatuur van mezelf. Zo verdrietig, denk ik nu, want het zegt iets over de blik waarmee ik naar mezelf keek.’

In welke kramp zitten we? We worstelen in onze samenleving met het gesprek over racisme. Op de een of andere manier vinden we elkaar niet. Er is veel schaamte, boosheid en onbegrip. Het lijkt alsof we niet hetzelfde gesprek voeren, alsof we vanaf verschillende eilandjes naar elkaar aan het roepen zijn. Het lijkt heel zwart-wit. De een zegt bij wijze van spreken: er is niets mis met Zwarte Piet, terwijl de ander zegt dat het echt niet kan. Daar gebeurt van alles tussenin wat onbesproken blijft.

Je wil met je serie vooral het gesprek op gang brengen, zeg je. Ja, en dat begint bij kennis en educatie. We hebben voor dit programma veel research gedaan, boeken gelezen, films gezien, podcasts geluisterd. Er is al zo ongelofelijk veel over dit onderwerp gemaakt. Het is een complex onderwerp en het was daarom mijn wens om racisme op een toegankelijke manier uit te leggen. Want pas als we begrijpen waar racisme vandaan komt en wat het inhoudt, kunnen we er een open gesprek over voeren. Want uit kennis kan begrip ontstaan en vanuit begrip empathie.

Hoe ontstond het idee voor de serie? Het zaadje werd gepland in de tijd van de Black Lives Matter demonstraties in 2020. Dat jaar voelde als een kantelpunt, voor het eerst werd antiracisme breder door de samenleving gedragen. En toch, in aanloop naar 5 december, voelde ik de sfeer alweer grimmig worden. De discussie rond Zwarte Piet laaide opnieuw op, ik dacht: wat gebeurt hier nou precies? Ik heb toen op mijn instagramkanaal een video gemaakt en uitgelegd waarom Zwarte Piet racistisch is en hoe het samenhangt met de Black Lives Matter-protesten. Ik verwachtte veel negatieve reacties, maar die bleven uit.

Het is een afgewogen en vriendelijk gebrachte post. Je won er uiteindelijk de Philip Bloemendal Prijs mee voor jong journalistiek presentatietalent. Maar dat wist ik toen nog niet. Ik wist alleen: bijna alles wat je uit over racisme levert gedoe op. Maar de video ging viral en de reacties waren lovend. Mensen schreven mij dingen als: ‘Wauw bedankt, ik begrijp het nu eindelijk.’ ‘Je bent de eerste die me heeft weten te overtuigen.’ Uiteindelijk gaat het niet over overtuigen, over wel of geen gelijk krijgen. Racisme zou daarom ook geen debat moeten zijn. Het gaat in eerste instantie vooral om kennis – of juist het gebrek daaraan. Ik had zelf ook tijd nodig om in te zien dat Zwarte Piet racisme is. Je kunt er niet vanuit gaan dat anderen weten hoe de dingen in elkaar steken. Vaak hebben mensen geen idee.

Daarna dacht je: daar zit een tv-idee in? Ja, omdat ik ontdekte dat er ruimte ontstaat als je mensen context en geschiedenis geeft. Als je vraagt ‘ben je tegen racisme?’ dan zullen de meeste mensen waarschijnlijk ja zeggen. Toch is het ingewikkeld om erop aangesproken te worden of om toe te geven dat we iets racistisch hebben gedacht of gedaan. Daarom leg ik in de eerste aflevering uit dat er een verschil is tussen bewust racistisch zijn en onbewust racistische dingen denken of doen. Weet je, nu betrekken mensen het onderwerp nog erg op zichzelf, maar uiteindelijk is racisme een groepsprobleem. Het is iets waar we allemaal een rol in spelen – anders kan het ook niet bestaan. Daarom hoef je het niet persoonlijk te nemen, het is iets waar de hele samenleving mee kampt. Het is een samenlevingspijn.

Lees verder in VARAgids 12, vanaf bladzijde 10