Groot deel Nederlandse online boekverkopers heeft antisemitische boeken te koop

Bol.com verkoopt nog steeds antisemitische boeken waarin joden worden weggezet als ‘machtige, kwaadwillende vijanden’ van witte mensen. Het aanbieden van deze boeken is strafbaar. Zembla ontdekte dat niet alleen Bol.com, maar ook andere grote Nederlandse webshops zich er schuldig aan maken. “Dit zijn precies het soort boeken waar plegers van gewelddadige aanslagen zich op beroepen, dus er is sprake van concreet gevaar. Dit mag niet meer gebeuren in ons land,” reageert Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding Eddo Verdoner.  

Door Jeroen Pen

In september 2021 nam Zembla de proef op de som en bestelde bij Bol.com een aantal antisemitische standaardwerken, die kort daarna werden bezorgd. De grootste webwinkel van Nederland, met een geschatte consumentenomzet van 4,1 miljard, verwijderde de desbetreffende boeken daarop uit het assortiment en ging in gesprek met Verdoner. De Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding vroeg de webwinkel meer te doen en riep marktpartijen op kennis over het probleem met elkaar te delen. 

In november meldde Bol.com in een persbericht deel te nemen aan Verdoners initiatief om via een ‘betere en meer efficiënte aanpak’ antisemitische boeken te verwijderen uit het assortiment.

De webwinkel haalde toen opnieuw meteen een aantal boeken uit het aanbod, maar ging niet bijster grondig te werk. Zo werd van een schrijver één antisemitisch boek verwijderd, maar waren andere extreemrechtse boeken van zijn hand tot vorige week nog verkrijgbaar. Artikel 137e van het Wetboek van Strafrecht verbiedt de verkoop van boeken die aanzetten tot haat, discriminatie of geweld.

Journalist Jeroen Pen bij De Nieuws BV over de boeken en de reacties van de handelaren:

Om herhaling te voorkomen ontwikkelde de webshop een systeem (daarover later meer). In januari meldde de marktleider mede daardoor binnen drie maanden tientallen antisemitische boeken te hebben verwijderd, evenals ‘enkele honderden’ boeken die werden beoordeeld als haatdragend.

Hoe dat systeem werkt? “Ons algoritme flagt boeken die mogelijk discriminerend/haatdragend zijn op basis van verschillende factoren, zoals trefwoorden, auteurs en titels, die een 'gewicht’ krijgen,” vertelt een woordvoerder van Bol.com. Voorbeelden van gebruikte trefwoorden wil ze niet geven.

Omdat Bol.com miljoenen boeken aanbiedt en er wekelijks tienduizenden bijkomen, zegt het bedrijf handen tekort te komen om alle lectuur in korte tijd te screenen. Nu zijn er volgens Bol.com dagelijks drie tot vijf medewerkers van het boekenteam mee bezig. Zij combineren het screenen met hun andere werkzaamheden, al worden ze wel bijgestaan door data-analisten. “De nieuwe boeken beoordelen we meteen. Bij de al verschenen boeken selecteert het algoritme op basis van het eerder genoemde ‘gewicht’.” Boeken die door klanten worden bekeken krijgen voorrang boven productpagina’s die nog nooit bezocht zijn.

Een onverdeeld succes is de werkwijze van de webgigant nog niet te noemen. Een paar muisklikken zijn voldoende om de tekortkomingen bloot te leggen. Het eerder door Zembla bestelde The White Nationalist Manifesto van Greg Johnson is inmiddels wel verwijderd uit het assortiment.

Johnson haalde eerder het nieuws nadat hij in Noorwegen een toespraak zou houden maar werd gearresteerd. Eerder had hij zijn steun uitgesproken aan Anders Breivik. Noorse inlichtingendiensten beoordeelden zijn denkbeelden en opruiende teksten als gevaarlijk. Twee dagen na zijn arrestatie werd Johnson het land uitgezet.

Des te opvallender is het dat Bol.com los van dat ene boek het voltallige œuvre van Johnson nog levert. We stuiten op boeken met titels als White Identity Politics, In Defense of Prejudice en de essaybundel Toward a New Nationalism. Allen waren in de webwinkel voorzien van begeleidende teksten; de eerste werd bijvoorbeeld omschreven als het vervolg op het wel verwijderde The White Nationalist Manifesto, een pseudowetenschappelijk werk waarin wordt beweerd dat Joden evolutionair bepaald parasiteren op andere samenlevingen. Bij Toward a New Nationalism stond dat het boek onder andere ging over ‘race realism’ en ‘the jewish question’.

Hoewel deze termen eufemismen zijn voor racisme en antisemitisme, pikte het algoritme blijkbaar niets op. Van de medewerkers nam niemand het initiatief om het oeuvre van een auteur die een dergelijke hoeveelheid stof had doen opwaaien handmatig door te spitten.

Onze bestelling werd zoals beloofd binnen 24 uur bezorgd. Verpakt in met blauw bedrukt karton was hij daar: Toward a New Nationalism. Het boek is de facto één groot pleidooi voor etno-nationalisme (het idee dat mensen van verschillende rassen en etniciteiten niet samen horen te leven, maar elk een eigen land hebben waar ze moeten blijven).

Het boek beschrijft het Joodse volk als “machtige en kwaadwillende vijanden van witte mensen” - onversneden haatzaaiende en opruiende taal. Dat bevestigt ook Nationaal Coördinator Antisemitisme Eddo Verdoner, aan wie we twee hoofdstukken voorleggen. “Walgelijke geschriften, overduidelijk antisemitisch van aard. Onbestaanbaar dat dit nog verkrijgbaar is. Dit zijn precies het soort boeken waar plegers van gewelddadige aanslagen zich op beroepen, dus er is sprake van concreet gevaar. We moeten echt wakker worden. Dit mag niet meer gebeuren in ons land.”

Artikel 137e van het Wetboek van Strafrecht stelt het aanbieden van ‘voorwerpen’ die aanzetten tot haat, discriminatie of geweld tegen mensen op basis van bijvoorbeeld ras, godsdienst of levensovertuiging. Verdoner: “Het lijkt me evident dat dit boek aanzet tot haat en discriminatie. Het idee dat joden een aparte slag mensen zijn die hier niet thuishoren is zo’n beetje het grondbeginsel van alle antisemitisme.”

Kort nadat we contact met ze opnemen, verwijdert Bol.com de hierboven genoemde titels uit haar aanbod.

In 2020 werd Bookspot overgenomen door Audax, tevens de moederorganisatie van AKO en Bruna. Al geruime tijd worden bezoekers van AKO.nl doorverwezen naar de site van Bookspot als ze iets willen bestellen. Ook hier gaat de casus-Johnson op. The White Nationalist Manifesto behoort in diverse uitgaven tot het assortiment, evenals Toward a New Nationalism en nog wat andere werken.

Ook Bookspot haalt de boeken nadat we ze erover benaderen meteen weg. Een woordvoerder reageert dat ze weliswaar ‘het breedst denkbare assortiment boeken, tijdschriften en kranten’ willen aanbieden, maar benadrukt dat er geen plaats is voor boeken met een antisemitisch karakter of boeken die aanzetten tot discriminatie.

Hoe komen die boeken dan toch in hun webshop terecht? “Boeken worden via automatische product feeds van groothandels ingeladen op Bookspot. Ons assortiment bevat in totaal 1.300.933 titels en wordt dagelijks ververst. Engelse titels komen in het assortiment via een feed van leverbare boeken in het buitenland, plusminus zes miljoen titels.”

Volgens de woordvoerder komt malicieuze lectuur vaak van kleine, obscure uitgeverijen. Zodra Bookspot er daar eentje van ontdekt, verwijderen ze zonder pardon al diens boeken uit het assortiment. "Zo blokkeren we ruim 300 antisemitische boeken van zes Engelstalige uitgevers.”

Bookspot dubt nog over hoe ze gevallen als Johnson in de toekomst kunnen voorkomen. “We onderzoeken hoe we deze extremistische boeken kunnen onderscheiden van de rest. En we gaan een proces vastleggen (wat mag wel en wat niet) dat onze medewerkers ondersteunt om binnen 24 uur na een melding boeken die aanzetten tot haatzaaien en discrimineren te verwijderen.”

Van de ruim 600 boekhandels in Nederland zijn er 220 aangesloten bij Libris: de kwaliteitsboekhandel die met medewerkers met kennis en kunde zich probeert te onderscheiden van de grote ketens. Ook Libris heeft een webshop. Wie daar een boek bestelt, krijgt de keuze een fysieke Libris-winkel aan te vinken en hem de winstmarge te doen toekomen. Ook als het boek nooit in de desbetreffende winkel heeft gelegen, wat zomaar het geval kan zijn. Het aanbod is enorm.

Zo kan het gebeuren dat boeken die in geen honderd jaar in een fysieke winkel zouden liggen, toch bij die winkel gekocht kunnen worden. De boeken van Greg Johnston, bijvoorbeeld. Met een paar muisklikken zijn The White Nationalist Manifesto, Toward a New Nationalism en White Identity Politics van jou.

Libris-directeur Caroline Damwijk reageert desgevraagd: “We zullen deze auteur en bijbehorende titels uit onze datafeed halen. Het is echter niet zo dat we dit vooraf kunnen signaleren. De boeken die via Libris.nl zichtbaar zijn komen tot ons via datafeeds: bestanden waarin titels opgenomen zijn. Het kan dan om miljoenen titels gaan. Helaas komen er bij dit soort aantallen soms ook titels mee waar wij, als organisatie, niet achter staan.”    

De webshops betalen allemaal fors om gebruik te mogen maken van zogeheten datafeeds met digitale gegevens over soms miljoenen boeken, plus informatie over leverancier en leverbaarheid. Die datafeeds zijn moeilijk te controleren en komen vaak uit Amerika of Engeland. Nederland kent met Van Ditmar Boekenimport ook een serieuze speler, die zegt te proberen haar aanbod zo 'schoon' mogelijk te houden. Een beetje datafeed kost zomaar 30 duizend euro per jaar. Voor dat bedrag koop je min of meer de garantie dat klanten vinden wat ze zoeken. En voorkom je dat ze naar een concurrent gaan, die dankzij een datafeed wél over dat ene obscure boek beschikt. Libris-directeur Damwijk: “Er was een de tijd dat Nederlandse lezers alleen Nederlandstalige boeken lazen. Die hebben we hier gewoon op voorraad, daar hoeft geen datafeed aan te pas te komen. Nu iedereen Engelstalig leest, moeten we wel, want je wil je klant kunnen bedienen.”

Datafeeds werken een beetje als televisie-abonnementen: je sluit er een af en krijgt een vast zenderpakket. Hoezeer de programmering van RTL4 of NPO2 je ook tegenstaat, je krijgt een trits kanalen en daar moet je het mee doen. Hooguit kun je tegen betaling wat extra zenderpakketten erbij krijgen. Ook feeds koop je integraal, al bestaat de mogelijkheid om er nog een pakket boven op te doen - alle boeken in een bepaalde taal, bijvoorbeeld.

Met andere woorden: de inhoud van een dataset staat vast. Voor wie van een specifiek boek af wil, zit er niets anders op dan hem handmatig uit zijn webshop te verwijderen. Daar komen online handelaren in de knoop, want ze hebben geen idee welke zes miljoen boeken ze precies aanbieden, en beschikken niet over de mankracht om het uit te zoeken. Damwijk: “Uiteraard worden titels die door de rechter verboden zijn door ons verwijderd. Dat is simpel en overzichtelijk. Bij boeken waar dat niet voor geldt, is dat ingewikkelder. Immers: wij zouden dan alle titels moeten lezen en beoordelen en dat is ondoenlijk.”

Ook Libris verwijdert de boeken diezelfde dag uit het assortiment. Later neemt directeur Damwijk persoonlijk contact op om te vertellen dat ze al doende op een pseudoniem van Greg Johnson zijn gestuit. Onder de naam Trevor Lunch schrijft hij bundels gevuld met filmkritiek en analyse, overgoten met een extreemrechts-sausje.

De Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding wil dat de sector kennis over oplossingen van het probleem ontwikkelt en met elkaar deelt. Daartoe deed hij afgelopen november nog een oproep.   

Lees hieronder de volledige reacties van Bol.com, Libris-directeur Caroline Damwijk en Bookspot: