De rol van supermarkten in de stikstofcrisis

Supermarkten vinden dat zij geen partij zijn in de huidige stikstofcrisis. Het is een conflict tussen de boeren en de overheid. Minister Staghouwer van Landbouw vindt dat supermarkten ‘wel degelijk een rol te spelen hebben’. Wat is die rol? Zembla deed eerder onderzoek naar de rol van supermarkten in het voedselsysteem.

Nederland kent meer dan 6000 supermarkten. Die zijn bijna allemaal aangesloten bij een paar grote ketens. De grote vijf zijn: Albert Heijn, Jumbo, Aldi, Lidl en Plus. Albert Heijn heeft 35 procent van de markt in handen. Jumbo 24 tot 25 procent.

Supermarkten kunnen voor hun producten alleen al in Nederland kiezen uit 52.000 boeren. Zij produceren zoveel dat we misschien wel zeven landen kunnen voeden, zegt Jan Willem Grievink, oprichter van Food Service Instituut Nederland. Grievink doet al 35 jaar onderzoek naar consumentengedrag en kent de supermarktbranche van binnenuit.

Door het gigantische aanbod hebben supermarkten volgens Grievink veel macht in de voedselketen: “Naast de Nederlandse boeren kunnen zij kiezen uit het aanbod van Belgische, Duitse, Roemeense of Hongaarse boeren. En dan gaat de prijs naar beneden. Ze kunnen verdeel en heers toepassen.”

Bekijk de Zembla Kort op YouTube: 'De macht van de supermarkt in het voedselsysteem'

“De boer wordt eigenlijk ook geëxploiteerd. Want die moet zich uit de naad werken om nog een kleine marge te hebben, terwijl hij afhankelijk is van een hele mondiale infrastructuur van Monsanto tot Ahold.” Zegt Willem Schinkel.  Hij is een vooraanstaand hoogleraar sociologie aan de Erasmus Universiteit.

Boer Cornelis Mosselman, die een paar jaar geleden overstapte van gangbare landbouw naar biologische landbouw herkent wat Schinkel zegt: “Ik noem het gewoon moderne slavernij. De boer doet het hele jaar zijn best om producten te maken, daar werkt hij dag en nacht voor. En aan het eind moet hij gewoon z'n handje ophouden. Je bent overgeleverd aan allerlei partijen. Dat is zo zwak aan ons huidige voedselsysteem.” 

Volgens Willem Schinkel is er geen enkele reden dat supermarkten boeren niet wat meer zouden kunnen geven, zodat boeren een grotere marge hebben en betere producten kunnen leveren. In 2020 was de totale omzet van de supermarkten 45 miljard euro. De omzet van Jumbo was bijna 10 miljard. Hun nettowinst 137 miljoen. 

In de meeste supermarkten zijn er naast gangbare producten ook biologische of duurzame producten te vinden. Een deel van de consumenten is bereid daar een meerprijs voor te betalen, maar dat aantal neemt af naarmate het prijsverschil toeneemt. En dus kiezen consumenten vrij massaal voor de gangbare producten, want de biologische varianten zijn stukken duurder. Vijf gangbare citroenen kosten evenveel als twee biologische. Courgette, komkommers; hetzelfde verhaal.

Het lijkt de kille logica van de markt: zo lang consumenten goedkope producten blijven kopen, kan de boer niet verduurzamen. Ook al zou hij dat willen. De boer zit als het ware klem. Terwijl: verduurzaming van de sector leidt tot minder stikstof. Omdat er minder (kunst)mest wordt gebruikt, bijvoorbeeld. Biologische boeren krijgen over het algemeen hogere marges, waardoor ze minder dieren hoeven te houden om rond te komen.

Voormalig minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Carola Schouten zei destijds tegen Zembla dat ze wil dat supermarkten stappen zetten in een eerlijke betaling aan boeren: “Ik denk dat de supermarkten daar meer ambitie op kunnen tonen. Sterker nog: ik denk dat de roep vanuit de maatschappij daarover ook steeds groter wordt.”

De minister heeft in haar bewindsperiode de supermarkten meerdere keren om de tafel gehad, en spreekt van een ‘stroperig proces.’ Zembla heeft via een beroep op de Wet Openbaarheid Bestuur e-mails, notities en gespreksverslagen in handen gekregen over de onderhandelingen tussen het ministerie en de supermarktbranche. En dan valt op dat de ketens geen open kaart willen spelen over hun duurzaamheidsplannen. Die informatie vinden ze ‘concurrentiegevoelig’ en vertrouwelijk’.

Uit de stukken blijkt ook dat supermarkten geen harde afspraken willen maken over het betalen van een hogere prijs aan boeren die duurzamer produceren. Ook blijkt dat supermarkten zich actief verzetten tegen een motie van de Tweede Kamer om jaarlijks te rapporteren over de manier waarop ze hun assortiment duurzamer maken. FNLI, de koepelorganisatie van de Nederlandse levensmiddelenindustrie stelt: “Dit voelt als administratieve rompslomp enkel om de Kamer tevreden te stellen.”

De supermarkten wilden niet reageren in Zembla. De branchevereniging het Centraal Bureau Levensmiddelen (CBL), reageerde alleen per mail: “Het CBL herkent zich niet in de bewering dat er te weinig zichtbaar is op het gebied van het stimuleren van duurzaam voedsel, dat doet namelijk geen recht aan de stappen die de afgelopen jaren zijn gezet.”

Lees hier de wederhoor van het CBL en de supermarkten

Supermarktonderzoeker Gustaaf Haan van stichting Questionmark is het daar niet mee eens:  “We hebben onderzocht wat supermarkten rapporteren over hun eigen maatregelen en de doelen die ze stellen. En dat is echt onvoldoende om grip te krijgen op de gigantische problemen in het voedselsysteem. Wat we nodig hebben zijn harde cijfers over waar we staan en waar we op korte termijn naartoe willen.”

Bekijk de uitzending 'Supermarktmacht'

Maandag 4 juli en dinsdag 5 juli blokkeren boeren verschillende distributiecentra van supermarkten. Dat doen ze uit protest tegen de stikstofplannen van het kabinet. De brancheorganisatie van supermarkten, het Centraal Bureau Levensmiddelen (CBL), roept op om de blokkades op te heffen. Ook roept de organisatie boeren en overheid op om met elkaar in gesprek te gaan om het conflict op te lossen. De supermarkten zouden hier verder buiten staan, aldus het CBL.

Minister Staghouwer, de huidige minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, zegt tegen Zembla dat de supermarkten 'wel degelijk een rol te spelen hebben.' De komende tijd voert hij gesprekken met de sector: “Ik wil dat de supermarkten samen met leveranciers en boeren concrete afspraken maken over bijvoorbeeld het verduurzamen van het assortiment. Een andere manier om boeren te helpen met verduurzamen is een betere verdeling van marges en risico’s en daar transparant over zijn.”

De minister wil binnen een half jaar resultaten zien: “Als over zes maanden blijkt dat acties in de praktijk onvoldoende opleveren, dat de positie van de boer niet verbetert en de duurzaamheidsinspanningen achterblijven, dan ga ik over tot het inzetten van bindend juridisch instrumentarium, inclusief wettelijke verplichtingen.”