De toenemende dreiging van extreemrechts: wat is er na de Zembla-uitzending gebeurd?

“Het kabinet is van mening dat de dreiging zorgwekkend is en de verdere aandacht verdient van alle veiligheidspartners”. Dat schrijft minister Yeşilgöz van Justitie en Veiligheid en Justitie begin juni dit jaar. Na de Zembla uitzending ‘Netwerk van haat’ van begin september 2021, over rechtsextremisme, staat het onderwerp hoog op de agenda. In dit artikel lees je wat Zembla over rechtsextremisme onthulde en wat er sinds die tijd is gebeurd. 

Aanleiding voor ons onderzoek in september vorig jaar is dat inlichtingenexperts steeds serieuzer waarschuwen voor het groeiende gevaar van rechtsextremisme, maar in Den Haag lijkt het probleem nog niet erg door te dringen.

Voormalig minister Grapperhaus zegt vorig jaar nog dat de dreiging van geweld door rechtsextremisten in Nederland beperkt is en dat het vaak gaat om eenlingen. 

Zembla gaat undercover in gesloten rechts-extremistische chatgroepen en praat met experts. Onderzoeksjournalisten Sander Rietveld en David van der Wilde leggen bloot dat er wel degelijk een netwerk schuilgaat achter de eenlingen. In de gesloten chatgroepen delen jonge jongens steeds hardere nazipropaganda. Ze verheerlijken terreuraanslagen zoals die op moskeeën in Christchurch in Nieuw-Zeeland waarbij tientallen doden vielen en ze praten in de chatgroepen over een toekomstige rassenoorlog. 

Georganiseerde rechtsextremistische groepen zijn er internationaal wel degelijk, bijvoorbeeld The Base en Atomwaffen. Leden van Atomwaffen en The Base hebben zich de afgelopen jaren schuldig gemaakt aan terreur en moord. Deze organisaties staan in sommige landen al op de terreurlijst, maar in Nederland en op de terreurlijst van de EU nog niet. 

Dat zou wel moeten. Daarvoor pleit Gilles de Kerchove in de Zembla-uitzending. Hij is de voormalig EU Coördinator Terrorismebestrijding. Hij krijgt bijval van Eddo Verdoner, de Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding van de Nederlandse overheid. 

Hoewel er in Nederland nog geen sprake is geweest van moord en terreur, neemt de dreiging wel toe. Ook zijn er organisaties met rechtsextremistische denkbeelden, zoals studiegenootschap Erkenbrand. Het genootschap wordt al enkele jaren scherp in de gaten gehouden door de inlichtingendiensten. Een leider van deze organisatie schepte in het verleden op over vuurwapenbezit en noemde zichzelf een nazi. 

In de uitzending is ook te zien dat leden van Erkenbrand een gevechtstraining kregen van de extreemrechtse vechtsportclub Stormram. Die club doet ook een tijd de beveiliging van Erkenbrand. Op de inmiddels verwijderde website van Stormram is veel fascistische symboliek te vinden.

Erkenbranders gebruiken ook symbolen die ook door gewelddadige rechts-extremistische groeperingen zoals The Base en Atomwaffen worden gebruikt. En er zijn aanwijzingen dat er in ieder geval in 2017 connecties tussen Erkenbranders en Atomwaffen zijn geweest.  

Binnen de gesloten chatgroepen waarin Zembla onderzoek heeft gedaan, gaat het over wapenbezit, het uitwisselen van tactieken en trainingen en er wordt naziliteratuur gedeeld. Ook komt de angst voor politie-infiltranten in de chats aan bod. Nieuwe rekruten in de groep, worden onderworpen aan een strenge selectie door de leider van de chatgroep.

Kijk de uitzending 'Netwerk van haat':

Nog geen maand na de uitzending, eind september 2021, deelt het kabinet mee dat de opkomst van nieuwe vormen van extremisme en aandacht voor digitale veiligheid in toenemende mate inspanningen van de AIVD vragen. Daarom besluit het kabinet de AIVD jaarlijks structureel 15 miljoen euro extra toe te kennen.

Amper twee maanden na de uitzending schrijft de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) in een nieuwe dreigingsanalyse dat het voorstelbaar is dat personen in Nederland een aanslag voorbereiden, niet alleen vanuit jihadistische hoek maar ook vanuit de rechts-extremistische.  De voorstelbaarheid van een terroristische aanslag in Nederland uit rechts-extremistische hoek is volgens de NCTV vooral gebaseerd op de betrokkenheid van jonge Nederlanders bij internationale, online netwerken. 

Voormalig minister Grapperhaus komt naar aanleiding van de nieuwe dreigingsanalyse van de NCTV terug op de uitzending van Zembla en zegt: "De beelden in de Zembla uitzending bevestigen dat het (online) rechtsextremistische gedachtegoed met een eventueel terroristische geweldsdreiging en daarmee samenhangende gedragingen een reële bedreiging vormen voor de nationale veiligheid en de democratische rechtsorde in Nederland." 

Het beeld dat er geen geweldsdreiging vanuit rechtsextremistische hoek is in Nederland en dat het vooral gaat om eenlingen en er geen georganiseerde netwerken zijn, is op dat moment in Den Haag sterk veranderd.

Begin december veroordeelt de rechtbank voor het eerst Nederlanders voor het deel uitmaken van een rechts-extremistische terreurorganisatie. Twee jonge mannen krijgen cel- en werkstraffen, omdat ze volgens de uitspraak van de rechtbank Rotterdam deel uitmaken van The Base. Ze zijn veroordeeld voor het verspreiden van opruiende en racistische teksten. De rechtbank omschrijft The Base als een goed georganiseerde rechts-extremistische organisatie die als doel heeft een rassen- of burgeroorlog te ontketenen.

In een Kamerdebat op 7 december wordt de dreiging van rechts-extremisme ook besproken. Voormalig minister Grapperhaus belooft in dat debat om de Kamer op de hoogte te blijven houden over de aanpak ten aanzien van de dreiging van rechts-extremisme.

En ook in 2022 blijft het onderwerp onder de aandacht van politiek Den Haag. Zo stellen Kamerleden vragen over de dreiging van rechts-extremisme binnen Defensie. Minister Ollongren zegt in de antwoorden dat rechtsextremisten zich mogelijk aangetrokken voelen tot Defensie. “Zij kunnen Defensie zien als een subcultuur van militarisme en een narratief aanhangen waarbinnen militaire vaardigheden als middel worden gezien in de voorbereiding op een zogenaamde toekomstige rassenoorlog. Voor sommige rechts-extremisten is een baan bij Defensie een manier om militaire vaardigheden op te doen.”

 Ollongren geeft aan dat voor rechts-extremisme geen plaats is in de krijgsmacht. En dat de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) veiligheidsonderzoeken uitvoert om dit soort zaken in beeld te brengen, zodat maatregelen genomen kunnen worden. Maar zegt ze: “Veiligheidsonderzoeken zijn daarvoor een instrument, maar kunnen niet geheel voorkomen dat (rechts)extremistische jongeren de krijgsmacht binnen komen.” Op basis van veiligheidsonderzoeken die om de paar jaar worden herhaald kan opgetreden worden. Ook zijn er allerlei meldpunten en “polarisatie en radicalisering worden regelmatig besproken in samenhang met de gedragscode Defensie”, aldus Ollongren. Ook binnen de opleidingen van Defensie.

Volgens de minister wordt er inmiddels ook nauwer samengewerkt met andere landen. Het fenomeen is een belangrijk aandachtspunt en zal dat naar verwachting de komende jaren ook blijven.”

Afgelopen week verschijnt dan het jaarverslag 2021 van de AIVD. “In 2021 kregen rechts-extremistische groepen meer aanhang. Onder andere complotdenken gaf daaraan een impuls”, schrijft de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst. In het jaarverslag staat ook dat hoewel veel extremisten publiekelijk afstand nemen van geweld, “ze geweld wel degelijk een gerechtvaardigd middel vinden om hun agenda te realiseren. Dat bespreken ze bewust alleen in eigen (besloten) kring.” Rechtsextremisten juichen chaos volgens de AIVD toe, sluiten minderheden uit en praten geweld goed: “In de hoop op werkelijke, gewelddadige omwenteling in Nederland.” 

Download het Jaarverslag van de AIVD:

In mei stuurt minister Yeşilgöz  de Nationale Contraterrorisme Strategie naar de Tweede Kamer. Daarin schrijft ze dat terrorismebestrijding de komende jaren zich meer gaat richten op extremisme uit extreemrechtse hoek. “In Nederland is er een groeiend aantal jongeren dat de accelerationistische ideologie aanhangt.” schrijft de minister. ‘Zij maken veelal deel uit van (internationale) online groepen waarin terroristisch geweld wordt verheerlijkt als legitiem middel om het huidige maatschappelijke bestel omver te werpen.”

Accelerationisme is het rechtsextremistische gedachtegoed waarbij het creëren of versnellen van chaos wordt nagestreefd, om zo een rassenoorlog en de vervanging van de democratie door een witte etnostaat te bewerkstelligen.

In de beantwoording van Kamervragen begin juni schrijft de minster dat het kabinet van mening is dat de dreiging van rechtsextremisme zorgwekkend is en verdere aandacht verdiend. Zowel de NCTV als de AIVD houden deze ontwikkeling scherp in de gaten. Beiden beschrijven het accelerationisme als de stroming waar binnen het rechtsextremistisme de meeste geweldsdreiging vanuit gaat. In Nederland heeft het accelerationisme nog niet geleid tot terroristisch geweld, maar zijn er wel rechtsextremisten aangehouden voor onder meer opruiing, haatzaaien, dreiging en wapenbezit, schrijft de minister.