Dit is ons dossier over kankerverwekkende kwartsstof in stenen op het treinspoor

In de dikke laag stenen op het treinspoor zit kankerverwekkend kwartsstof. Dat kan vrijkomen als spoorwerkers ermee werken. ProRail weet dat al zeker tien jaar – maar verving de stenen niet, ontdekte Zembla in 2021 in de uitzending Het Stofspoor.

Dit verhaal in het kort


-Het kankerverwekkende kwartsstof zit in de stenen die als ballast op het spoor worden gebruikt. Het kan vrijkomen als er met de stenen wordt gewerkt.
-Blootstelling aan een teveel aan kwartsstof kan op de lange duur leiden tot problemen als stoflongen of longkanker.
-ProRail werd meermaals geadviseerd om de stenen te vervangen, maar volgde dit advies niet op. Daarmee overtreden ze volgens rapporten en deskundigen de wet en komen ze de zorgplicht niet na.
-De grootste aannemers op het spoor hebben een belang bij het gebruik van de kwartsstofhoudende stenen, ontdekt Zembla. Ze hebben namelijk een financieel aandeel in de groeve waar de stenen vandaan komen.
-Na de uitzending van Zembla in 2021 eist de Arbeidsinspectie dat ProRail voortaan stenen gebruikt zonder kankerverwekkend kwartsstof, tijdens werkzaamheden in tunnels en in de directe omgeving van treinstations.
-Vanaf januari 2025 wil de inspectie een boete opleggen of werkzaamheden stilleggen als ProRail nog steeds kwartshoudende stenen gebruikt. Hierover loopt een rechtszaak.

In Nederland liggen duizenden kilometers spoor. Onder en rondom de rails ligt een dikke laag stenen die ervoor zorgt dat de rails op hun plek blijven liggen en dat regenwater wordt afgevoerd. Die stenen worden ballast genoemd. Als je ermee werkt, kan er kwartsstof vrijkomen: en dat is op lange termijn een sluipmoordenaar. 

Spoorwerkers ademen de kwartsstof in die vrij kan komen als je de stenen stort of bewerkt. Het fijnste stof, zogenaamd respirabel kwarts, komt diep in de luchtwegen terecht en veroorzaakt bij langdurige blootstelling schade in de longblaasjes. Kwarts is zó schadelijk dat er een wettelijke norm is van wat je op een werkdag mag binnenkrijgen: 0,075 milligram per kubieke meter op een gemiddelde werkdag. Dat is evenveel als één suikerklontje in een olympisch zwembad, stelt Arbo-expert Tamara Onos in de Zembla-uitzending Het Stofspoor in 2021. 

De Nederlandse Arbeidsinspectie legde tot 2021 maar één keer spoorwerk stil vanwege ernstig gevaar voor personen door vrijkomend stof, in 2017 in Venlo. Het werk moest ‘direct gestaakt’ worden vanwege ‘ernstig gevaar voor personen’, staat in een rapport.

Maar, spoorwerkers worden regelmatig blootgesteld aan vrijkomend kwartsstof tijdens hun werk, blijkt uit onderzoek van Zembla. Onderzoeksjournalisten Roelof Bosma en Marco de Lange verzamelden honderden foto’s en filmpjes van tien jaar lang werkzaamheden aan het spoor. De beelden komen onder andere van speciale treinspotterforums. Daarop is te zien dat spoorwerkers in grote stofwolken staan tijdens het werken met de stenen. Ze worden niet of nauwelijks beschermd met persoonlijke beschermingsmiddelen zoals mondkapjes. “Dit kun je niet maken”  zegt voormalig spoorbouw technicus Johan de Ruiter. “Daar lopen mensen, slecht of onbeschermd, in een stofwolk die kankerverwekkend is.”

Ook tijdens veiligheidscontroles van de spooraannemers worden regelmatig overtredingen geconstateerd, lezen Zembla-journalisten Bosma en De Lange in jaarverslagen: adembescherming wordt niet gebruikt en de stenen worden niet bevochtigd.

De beelden zijn zorgwekkend, zegt inspecteur-generaal Marc Kuipers van de Nederlandse Arbeidsinspectie (eerder: Inspectie SZW) tegen Zembla. Kuipers: “Dit is voor ons een onderwerp dat we niet genoeg in beeld hebben gehad.” De inspectie concludeerde namelijk al in 2008 dat de spoorbranche onvoldoende aandacht heeft voor de risico’s van blootstelling aan kwartsstof - maar ging er niet over in gesprek met de branche. De Arbeidsinspectie kondigt daarom in 2021 een onderzoek aan in Zembla.

Spoorwerker Marco Werff stond jarenlang dag in dag uit tussen de stoffende stenen. Hij werkte onder andere mee aan de aanleg van de Betuweroute. Marco was onherkenbaar als hij thuiskwam, zegt zijn vrouw Wilma tegen Zembla: “Je zag alleen het wit van zijn ogen en verder was hij helemaal zwart.” Werff komt in 2012 thuis te zitten met stoflongen. Bij inspanning heeft hij last van kortademigheid en benauwdheid.  Zijn vrouw Wilma: “De laatste tijd was hij echt ziek als hij thuiskwam van het spoor. Altijd moe. Als hij de trap opliep kon hij niet meer.” Zij legt een relatie met zijn werk: “Dat stof is niet goed. Dat kan niet goed zijn.” Marco zelf, ondertussen, wist niet dat het stof van de stenen kwaad kon. “Er waren wel directeuren die vonden dat er veel stof was, maar ze hebben nooit gezegd dat het kwaad kon. Dat wist ik niet, dat is nooit verteld.”

Marco Werff stelde uiteindelijk najaar 2021 zijn voormalig werkgever spoorbouwer Strukton aansprakelijk voor zijn ziekte. Volgens zijn advocaat, Edgar Mulders, heeft Werff stoflongen gekregen door het jarenlang werken met spoorballast. “Het lijdt geen twijfel dat Werff jarenlang is blootgesteld aan het gevaarlijke kwartsstof en dat hij daar door zijn werkgever onvoldoende tegen is beschermd.” Na 2 jaar besluit de advocaat de zaak te staken omdat hij te veel hobbels op de weg ziet. Zo ziet hij onvoldoende bewijs om aan te tonen dat Marco Werff tijdens zijn werk aan kwartsstof is blootgesteld en dat zijn klachten komen door die blootstelling.

Luister hier de Zembla-podcast over de uitzending Het Stofspoor.

Zembla ontdekte dat ProRail al jaren geleden onderzoek heeft laten doen naar de mate waarin spoorwerkers aan respirabel kwartsstof worden blootgesteld. De volledige uitkomsten werden nooit openbaar - maar Zembla kreeg de vertrouwelijke onderzoeken wél in handen. Uit een onderzoek uit 2020 blijkt dat op 7 van de 18 doorgemeten werkplekken de grenswaarden voor blootstelling aan het kankerverwekkende kwartsstof worden overschreden. Arbo-expert Tamara Onos zegt daarover in de uitzending: “Dat het al die jaren heeft plaatsgevonden wil zeggen dat al die jaren schade heeft kunnen optreden en dus dat je veel eerder had kunnen voorkomen dat mensen ziek worden.”

Ook ontdekte Zembla een rapport uit 2017: ProRail liet toen onderzoek doen naar de vraag of ze, samen met de spoorbranche, de Arbowet overtreden. Het bureau dat het onderzoek uitvoert komt met harde conclusies: er is in de hele keten gevaar op gezondheidsschade, omdat ProRail toestaat dat de stenen op het spoor kankerverwekkende stoffen bevatten. Het rapport concludeert: de spoorbranche voldoet niet aan de zorgplicht en niet aan de Arbowet.
Maar hoe kan het dat ProRail jarenlang de wet kan overtreden zonder dat er iets gedaan wordt? Emeritus hoogleraar Veiligheidskunde Ben Ale zegt daarover in Zembla: “Als je groot en sterk bent, dan kan dat.”

In de onderzoeken wordt geadviseerd om helemaal geen ballaststenen meer te gebruiken. Of in ieder geval voor een steen te kiezen die minder kwarts bevat. Dit advies wordt niet opgevolgd, terwijl ProRail daar volgens de wet wel toe verplicht is. 

Zowel ProRail als de aannemers op het spoor wilden niet reageren in de uitzending, maar stuurden wel een schriftelijke reactie.

ProRail geeft in de schriftelijke reactie aan Zembla toe dat ze in de praktijk zien dat de regels niet altijd worden nageleefd: spoorwerkers dragen niet altijd mondkapjes of niet op de goede manier. Dat moet beter, stelt Prorail, en daarom gaat het bedrijf de regels met betrekking tot kwartsstof nog eens goed onder de aandacht brengen.

ProRail laat daarnaast aan Zembla weten dat TNO onderzoekt of de keuze voor een andere steen kan leiden tot minder blootstelling aan kwartsstof. Dit rapport krijgt Zembla later in bezit. TNO constateert in het rapport dat de spoorbranche niet voldoet aan de Arbowet. Dat is dezelfde conclusie als eerder al werd gedaan, maar omdat het volgens TNO om een tussentijds rapport gaat, komt er nóg een onderzoek. Arbo-expert Tamara Onos zegt in Zembla: “Je besteedt geld aan onderzoeken terwijl je het probleem al kent. Dat geld moet je gewoon besteden aan maatregelen en het beschermen van je mensen.”

Lees hier de tijdlijn: hoe de spoorbranche blijft werken met kankerverwekkend kwartsstof 

In rapporten van experts wordt dus al jaren geadviseerd om te kiezen voor stenen met een laag of zonder kwartsgehalte. Er is een steen zonder kwarts en er zijn steensoorten met veel minder kwarts dan de steen die nu op het spoor wordt gebruikt. Dat weet ProRail - en toch blijft het bedrijf nog steeds werken met kwartshoudende steen.

Hoe komt dat? Er spelen economische belangen mee, ontdekt Zembla. Zeventig procent van alle ballast op het Nederlandse spoor is namelijk afkomstig van een steengroeve in Noorwegen, eigendom van het Amsterdamse bouwstoffenbedrijf Bontrup. Enkele grote bouwbedrijven in Nederland hebben een financieel aandeel in Bontrup. Drie van deze wegenbouwers, VolkerWessels, Dura Vermeer en BAM, zijn ook de grote spelers op het Nederlandse spoor. Deze bedrijven en spooraannemer Strukton gebruiken allemaal de stenen uit de groeve van Bontrup.

Emeritus hoogleraar Veiligheidskunde Ben Ale zegt daarover: “Er zijn maar een paar grote aannemers die dit soort werken kunnen doen. (...) En die aannemers hebben allemaal aandelen in dezelfde steengroeve. Het is dus niet zo gek dat die aannemers een steen willen gebruiken uit een groeve waar ze gedeeltelijk eigenaar van zijn. De hele constellatie is nu zo dat iedereen van iedereen afhankelijk geworden is.”

Na de uitzending van Zembla eist de Nederlandse Arbeidsinspectie na een onderzoek dat ProRail en de spooraannemers tijdens werkzaamheden in tunnels en in de directe omgeving van treinstations per direct geen stenen meer gebruiken die kankerverwekkend kwartsstof bevatten. Daar zijn de risico’s het grootst, omdat het stof daar blijft hangen. ProRail maakte daarna in november 2021 bekend inderdaad te stoppen met het gebruik van kwartshoudende stenen bij werkzaamheden aan tunnels en onder overkappingen. Het bedrijf laat weten: “Zodra op die plekken nieuwe ballast nodig is, vervangen we daar alle liggende ballast voor de kwartsloze variant.”

Maar, op de rest van het spoor mag ProRail tot januari 2025 kwartshoudende stenen gebruiken als er geen kwartsloze stenen of stenen met minder kwarts beschikbaar zijn. Na 2025 kan de inspectie een boete opleggen of werkzaamheden stilleggen als ProRail nog steeds kwartshoudende stenen gebruikt.

Zembla’s onderzoeksjournalist Roelof Bosma vertelde erover in radioprogramma De Nieuws B.V. 

ProRail tekende bezwaar aan tegen de beslissing van de Arbeidsinspectie bij minister Karien van Gennip van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Vervanging van de stenen zou volgens ProRail op zo’n korte termijn “niet mogelijk zijn zonder maatschappij ontwrichtende gevolgen.” Maar minister Karien van Gennip veegde deze bezwaren van tafel, bleek uit een vertrouwelijke brief: “Het feit dat ProRail en de aannemers de afgelopen 25 jaar niet gebruikt hebben om de overstap naar kwartsloze stenen te maken, is voor hun rekening en risico.”

Roelof Bosma vertelde bij het NOS Radio 1 Journaal over de brief van de minister aan ProRail.
Luister hier.

ProRail stapt in 2022 naar de rechter om voorlopig door te kunnen gaan met het werken met kwartshoudende stenen op het spoor. Het bedrijf stelt de gezondheid van mensen die werken aan of bij het spoor als prioriteit te stellen en de zorgen van de Nederlandse Arbeidsinspectie te delen, maar noemt de eis van de inspectie ‘onhaalbaar.’