Dit zie je komend seizoen bij Zembla

Eindredacteur Roelof Bosma blikt in een interview met de VARAgids vooruit op het komende televisieseizoen van Zembla. Omdat het een papieren gids is, zetten we het interview hier online.

Door Kees van Unen voor De VARAgids

Het eerste telefoontje dat Roelof Bosma jaren geleden namens Zembla pleegde: bam, haak erop. Meteen. Het bleek een voorbode van hoe het nog veel vaker zou gaan, het Zembla-effect: als het bekende journalistieke onderzoeksprogramma belt, dan schieten mensen en instanties subiet in een kramp. "Dat maakt ons werk lastiger," zegt Bosma, "maar het zegt ook iets over wat we doen. Met makkelijke antwoorden nemen we geen genoegen."

Sinds een jaar is Bosma eindredacteur bij Zembla, het programma dat al bijna dertig jaar bestaat en nogal wat stof heeft doen opwaaien. Ook door Bosma zelf, die vorig jaar tot Journalist van het Jaar werd bekroond voor zijn onderzoek naar vervuiling door teflonproducent Chemours in Dordrecht. Nadat zijn voorganger Manon Blaas opstapte werd Bosma naar voren geschoven. Eerst tijdelijk, nu voor vast. Bosma: "Een goed paard is nog geen goede ruiter, zei voetbaltrainer Co Adriaanse eens, maar voordat ik eindredacteur werd, heb ik gevraagd aan de redactie én de omroep: is dit wat jullie willen? Volmondig ja. En de redactie heeft na een moeilijk jaar veerkracht getoond. Dus, streep eronder en verder."

Verder naar meer van de hoed en de rand, waar Zembla naar zoekt. Zo ging men op de redactie de hele zomer minutieus het scheepvaartverkeer in onze wateren na om te onderzoeken hoe Rusland sancties omzeilt - de onthullingen volgen nog. Net als een volgens Bosma nu al spraakmakend tweeluik over JuicyFields, een grootschalige oplichtingszaak met medicinale cannabis waarvoor de redactie samenwerkte met onderzoeksjournalisten uit andere landen. Ook volgen er nieuwe onthullingen in het glyfosaatdossier, een van de gifdossiers waarin Zembla toonaangevend is. Na vier jaar juridische strijd won het programma in mei het hoger beroep maar granuliet-producent Graniet Import Benelux (GIB) liet onlangs weten in cassatie te gaan.

Zulke zaken zijn geen uitzondering: bij Zembla gaat het nu eenmaal over waar het schuurt. Oer-journalistiek is het, met alle spanning die daarbij hoort, en dat vraagt weer maximale scherpte van alle makers. Bosma: "Als je hier komt werken en je hoort dat er alleen op dit moment al meerdere juridische processen lopen, waaronder een bodemprocedure en een cassatiezaak, dan hoef je niet meer uit te leggen dat bij Zembla álles wat je maakt ontzettend zorgvuldig moet zijn. Het moet allemaal grondig. En zelfs dan zijn we nog niet onfeilbaar, maar daar moeten we dan ook weer open over zijn. Inhoudelijk én transparant dus. Journalistiek moet de lat continu hoog liggen."

Impact, dat is het doel en het toverwoord op de redactie. Alleen is zoiets soms moeilijk te meten. Wat Bosma betreft komt het hierop neer: "Als er in de samenleving, lokaal of landelijk, iets loskomt en in beweging zet, als het ogen opent, als het onthult wat anders verborgen blijft, als het de politiek in de beweging zet, als het niet alleen op korte termijn maar ook op lange termijn impact heeft, als ons onderzoek een groot bereik heeft en zo kan ik nog wel een tijdje doorgaan."

En kijkcijfers? Tja, die noemt Bosma niet meteen maar hij kan er niet omheen dat Zembla wat dat betreft in dalende lijn ziet. Zijn dat er niet gewoon te weinig? "Weinig is een relatief begrip," zegt hij. "Het zou naïef zijn als we er niet mee bezig zijn dat het er inderdaad steeds minder worden. Vandaar ook dat we meer dan ooit inzetten op andere manieren waarop we ons onderzoek vertellen. Podcasts, longreads of YouTube zijn vormen die soms beter passen. Als een ontwikkeling binnen een onderwerp niet meteen een complete tv-uitzending van veertig minuten kan dragen maar wél relevant is, dan kunnen we dat via andere wegen brengen. Goed voorbeeld: vorig seizoen, een onderzoekspodcast over wat er misging bij de bouw van een distributiecentrum op een stuk grond dat een unieke archeologische vindplaats is. Op die manier bereiken we ook verschillende doelgroepen en dan zeker de steeds groter wordende groep die geen tv meer kijkt. Online groeien we en daar zijn we voortdurend in gesprek met ons publiek. Maar voor de duidelijkheid: onderzoeksjournalistiek bedrijf je niet voor de kijkcijfers en de meeste clicks. Ons bereik wordt weer groter naarmate we meer impact hebben."

En die variëteit en vertelvormen buiten de tv-uitzendingen levert ook flexibiliteit op. Want onderzoeksjournalistiek laat zich vaak slecht plannen. Soms is dat een worsteling, zegt Bosma: "Verhalen laten zich niet leiden. Onderzoek is vol hobbels, onverwachte wendingen en vertraging. Dat laat zich niet altijd naar een vaste datum sturen. Maar we plannen ver vooruit, beginnen vroeg, hebben meerdere potjes op het vuur en steken er ontzettend veel tijd in. Op die manier lukt het ons uiteindelijke iedere keer weer."

Nog zo’n uitdaging is dat onderwerpen eigenlijk nooit echt af zijn, ook al kan het soms zo voelen. Het dossier van PTSS onder brandweerlieden is zo’n onderwerp, dat had volgens Bosma alles, met follow-ups van andere media en actie bij de brandweer zelf en binnen de politiek. "Maar toch: als straks blijkt dat die actie niet afdoende was, of dat maatregelen niet worden nageleefd, dan kan het toch zijn dat we het weer oppakken. Daarin moeten we onvermoeibaar zijn."

Maar ook: objectief en onverstoorbaar. Alle onderwerpen aanpakken dus, ook als ze om wat voor reden dan ook gevoelig liggen. In het kader van bezuinigen lijkt het Bosman op termijn onvermijdelijk dat de muurtjes tussen journalistieke redacties van verschillende omroepen meer afgebroken zullen worden. Nu is er intern al veel contact met collega’s van andere BNNVARA-programma’s als Kassa, Boos, De Nieuws BV en De Marker. Daarbuiten is het contact er vooral op individueel niveau - klein wereldje immers, aldus Bosma. 

En een prachtig wereldje, vindt hij, de onderzoeksjournalistiek in het algemeen. Vooral omdat het zo relevant is. Hoe vaak zit Zembla niet veel langer in dossiers dan Kamerleden die na een paar jaar weer iets anders gaan doen en daarmee de macht niet blijven controleren? Soms zit bijna niemand dieper in het dossier dan de onderzoeksjournalist, kortom. Bosma: "Het is verslavend, het gevoel dat we iets maken wat er echt toe doet. De hele wereld ligt voor je open als onderzoeksjournalist, je kunt alles aanpakken. Maar het gaat wél om het verhaal, niet om jou. Tegenwoordig is het persoonlijke verhaal steeds belangrijker maar die ontwikkeling vind ik gevaarlijk. Niet omdat het ijdel is maar omdat het alleen en helemaal zou moeten gaan om de waarheid. Om de hoed en de rand ja, ook al is dat soms saai, maar dát is pure onderzoeksjournalistiek. En dat stapje extra dat je daarvoor moet doen, dat is precies waar het om gaat. Dus als je belt en ze hangen meteen op? Nog een keer bellen, de angst aan de andere kant wegnemen en open en eerlijk vertellen over wat je wil weten, en waarom."