Waarom bedrijven onnodig veel plastic blijven gebruiken

Verpakkingsbedrijven mogen volgens de wet niet meer plastic gebruiken dan strikt noodzakelijk. Toch staan de supermarkten vol met verpakkingen die onnodig veel plastic bevatten. Uit onderzoek van Zembla blijkt dat de Inspectie voor Leefomgeving en Transport de wet tot 2019 niet heeft gehandhaafd. Nu er na tientallen jaren eindelijk gecontroleerd wordt, blijkt de Inspectie door Europese regels machteloos te staan. Intussen groeit de plastic afvalberg.

Vijftig jaar geleden wordt plastic gezien als een wonderproduct dat overal voor gebruikt kan worden. Het is niet stuk te krijgen. Met het groeien van de afvalberg, groeit ook het protest. In krantenberichten uit de jaren ‘70 van de vorige eeuw, zeggen bedrijven als Unilever en Albert Heijn al om met de problemen aan de slag te gaan. 

Begin jaren negentig spreken fabrikanten met de overheid af om minder plastic te gaan gebruiken. Later komt er ook wetgeving die bedrijven verplicht om zo min mogelijk plastic te gebruiken. Toch worden er nog altijd verpakkingen gemaakt met onnodig veel plastic.

Het bedrijfsleven zet vooral in op recycling van plastic. Maar van datgene wat je als consument in de oranje kliko gooit, wordt maar een klein deel gerecycled. Volgens de industrie is dat ongeveer de helft. In de praktijk is het een stuk minder. “Want ja, het is vervuild, vermengd spul. Er zijn verschillende soorten plastics en dat zorgt er allemaal voor dat het uiterst moeilijk is om daar nog een fatsoenlijk product van te maken”, zegt milieu-expert en activist Robbert van Duin. Bijvoorbeeld doordat er een aluminiumlaag op een verpakking zit. In zulke gevallen is de kans op recycling volgens van Duin nul procent. Van Duin doet al veertig jaar onderzoek doet naar de stortvloed aan plastic. Al die recycling-logo’s op plastic verpakkingen wekken volgens Van Duin een verkeerd beeld.  

“Recycling is het milieualternatief wat bedrijven het beste uitkomt, dan hoeven ze namelijk niet hun verpakkingsvrijheid in te leveren”, aldus Van Duin. In werkelijkheid wordt veel van ons plastic verbrand of geëxporteerd naar het buitenland en komt het zo alsnog in het milieu terecht. 

Bedrijven spreken begin jaren ‘90 ook met de overheid af om met een andere oplossing aan de slag te gaan, namelijk herbruikbare verpakkingen. Maar niet iedereen ziet dat zitten. Zo ook spelers uit de wasmiddelenindustrie. Een aantal fabrikanten komt in 1994 met een innovatie waardoor herbruikbare verpakkingen niet nodig zijn. Ze bedenken een wasverzachterfles die veel lichter is en dus veel minder plastic bevat dan wat dan op de markt is. De invoering van de herbruikbare fles gaat van tafel. De beloofde lichte fles komt er echter nooit. 

Volgens Van Duin is de lichte fles eigenlijk als een worst voorgehouden om de overschakeling op een herbruikbare fles te voorkomen. Het lichter maken van verpakkingen ligt volgens hem wel voor de hand als oplossing. 

Van Duin doet al lange tijd onderzoek naar het gewicht van plastic verpakkingen. Het lichter maken van plastic verpakkingen, gebeurt volgens hem nog steeds onvoldoende. 

Hij stelt bijvoorbeeld vast dat de fles Robijn wasverzachter van Unilever die nu wordt verkocht, tientallen procenten zwaarder weegt dan de verpakking van de wasverzachter van huismerken als die van Albert Heijn en Jumbo. 

Unilever zegt dat het niet mogelijk is om zo’n hele lichte fles te maken: “Het is erg lastig om zo'n fles in onze hele keten te laten werken met een laag gewicht. Zo'n fles kan vallen. Dat betekent dat je zo'n fles stevig moet maken, zodat niet bijvoorbeeld de dop er af komt, of er beschadigingen plaatsvinden in de fles en daarom moet zo’n fles aan verschillende criteria voldoen”, zegt Wilfried Blokzijl van Unilever. Blokzijl is binnen Unilever verantwoordelijk voor het onderzoek naar wasverzachterflessen. 

Maar is het maken van een lichtere fles ook echt onmogelijk? De Robijnfles die Unilever produceert is asymmetrisch. Terwijl een symmetrische fles veel steviger is waardoor je minder plastic nodig hebt. Dat legt Roland ten Klooster uit, hoogleraar verpakkingsdesign en management aan de universiteit Twente. Hij wordt de verpakkingsprofessor van Nederland wordt genoemd. 

Volgens Ten Klooster bepaalt marketing voor een groot deel hoe een verpakking eruit ziet en daarmee dus ook het gewicht: “Een merk wil zich onderscheiden, als je niet opvalt in de winkel, wordt je niet verkocht….in dit geval gaat marketing voor duurzaamheid.” 

Unilever zegt erover: “Verkoopcijfers zijn belangrijk, maar het verminderen en het verduurzamen van onze flessen is absoluut een belangrijk criterium.

Hoe kan het eigenlijk dat die marketing de hoofdrol lijkt te spelen, terwijl er wetgeving is die bedrijven dwingt om minder plastic te gebruiken? De Inspectie Leefomgeving en Transport blijkt die wet tot 2019 niet te hebben gehandhaafd. Pas als Van Duin in 2019 een handhavingsverzoek indient, komt de inspectie in actie. 

“Vanaf 2019 hebben wij deze taak volledig opgepakt en nu merk je dat bedrijven zich meer aangesproken voelen en ook beter snappen waarom je dit vraagt”, zegt inspecteur Guido van der Meij. Toch kan Van der Meij weinig afdwingen zegt hij. De inspectie staat machteloos omdat de Europese regelgeving veel ruimte geeft aan bedrijven. Als fabrikanten een fles met veel plastic maken omdat die beter verkoopt, dan mag dat van de Europese Unie.

In Brussel is de afgelopen jaren gewerkt aan strengere regels voor bedrijven die plastic verpakkingen op de markt brengen. Een paar weken geleden presenteerde Eurocommissaris Frans Timmermans zijn voorstel voor de nieuwe wetgeving. Een belangrijke mijlpaal, zegt Timmermans: meer recycling en hergebruik. Maar wordt de invloed van marketing op plastic verpakkingen nu ook echt aan banden gelegd? In het definitieve voorstel staat niets over maximumgewichten van plastic verpakkingen, terwijl dat er in een conceptversie wel in stond.  

Milieuactivist Rob Buurman zegt over het voorstel van Timmermans: “Het is wel echt een trendbreuk met het verleden. Er wordt minder gedacht aan recyclen en meer aan preventie en hergebruik. Maar als je kijkt naar wat dit gaat betekenen voor de verpakkingen in de supermarkt of in de bouwmarkt, dan leidt dat niet direct tot veel lichtere verpakkingen. Producenten hebben heel veel vrijheid om verpakkingen te designen zoals ze willen.”

De eerste beelden uit 'De plastic zeepbel':