Hoe stap je uit een sekte? 'Ik moest leren leven op een andere planeet'

Voor veel mensen lijkt het simpel: als je uit een sekte wilt, ga je toch gewoon weg? In werkelijkheid duurt het vaak jaren om los te komen en om daarna weer een nieuw leven op te bouwen.

‘Het is een wereld op zich. Je bent los van alles wat er om je heen gebeurt – van de maatschappij. Zij bepalen hoe jij je leven inricht en hoe jij je moet gedragen’, vertelt de 57-jarige Angie over haar tijd bij de Jehovah’s Getuigen in podcast Alicante. Het is nu twintig jaar geleden dat ze de keuze maakt eruit te stappen. En hoewel dat destijds een opluchting is, gaat het niet zonder slag of stoot. ‘Op het moment dat je door de gemeenschap wordt uitgesloten verlies je je vangnet. Je contacten worden verbroken. Dan sta je er ineens helemaal alleen voor. Dat is een overweldigend gevoel. Ik had niemand.’

Het woord sekte roept soms negatieve associaties op, daarom spreken deskundigen ook wel over dwingende of gesloten groepen. Er zijn een aantal duidelijke kenmerken waar deze sektarische groeperingen aan voldoen:

• Gezamenlijke ideologie. De groep hangt één leer, religie of overtuiging aan, die op alle vragen een antwoord heeft.
  
• Charismatische leider. De groep heeft één leider, of een kleine groep leiders, die veel invloed heeft en totale loyaliteit eist. De sekte staat vaak volledig in het teken van de leider(s) en diens opvattingen.
  
• Gesloten gemeenschap. De groep schermt zich af van de buitenwereld en er is sprake van wij-zij-denken ('Zíj in de boze buitenwereld begrijpen ons niet en wíj hierbinnen hebben het juiste geloof').
  
• Afnemen van identiteit. Leden moeten hun tijd, geld en aandacht volledig aan de groep geven. Dit gaat vaak ten koste van eigen identiteit, familie en vrienden.

In Nederland zijn er naar schatting tweehonderd tot driehonderd sektes, maar slechts 84 daarvan zijn officieel bekend bij de overheid. Dat komt door het gesloten karakter van deze groepen. ‘We krijgen er daardoor weinig van mee’, legt Maarten Jan Buurman van hulporganisatie Fier uit in De Nieuws BV. Toen in 2020 het eerdere meld- en steunpunt Sektesignaal werd wegbezuinigd, was het voor slachtoffers veel lastiger om hulp te vinden. Met het nieuwe hulppunt Onder Controle wil Fier daar verandering in brengen. Het hulppunt bestaat uit een digitale omgeving met informatie en een chat waar slachtoffers en naasten met professionele hulpverleners kunnen chatten.

Voor wie in een sekte zit, lijkt vertrekken vaak onmogelijk. In dwingende groepen draait alles om loyaliteit: je sociale netwerk, je identiteit en zelfs je dagelijks leven raken volledig verweven met de groep, legt Buurman uit. ‘Je identiteit wordt afgenomen. Zat je eerst op tennis? Dan heb je daar geen tijd meer voor, dus stop je daarmee. Je had vrienden, maar ook met hen mag je geen contact meer hebben. Zij verdwijnen. Je hele identiteit wordt die groep. En als je daaruit stapt, ontstaat er een enorm gat dat niet per se veilig is. Wij kijken daarom samen met degene die om hulp vraagt hoe we eerst een veilige situatie kunnen creëren en helpen hen daarna verder.’

Ieder jaar zijn er mensen zoals Angie, die – vaak met veel moeite – een sekte verlaten. In 2019 ging het om zo’n honderd bekende gevallen. Angie weet als geen ander hoe ingrijpend het is: ‘Stap voor stap dringt het besef door dat je je familie kwijt bent. Hoe vaak je jezelf ook hebt voorgehouden dat je dat aankunt, kom je in een enorm rouwproces terecht. Terwijl je familie nog gewoon leeft. Dat verdriet is er nog steeds, dat gaat ook niet meer weg. Je leert ermee omgaan, maar daar is ook alles mee gezegd.’

Mensen die een sekte verlaten gaan eerst door een rouwproces. Wanneer je de groep verlaat, wordt namelijk bijna altijd het contact verbroken. 'Mijn hele familie wilde niks meer met mij te maken hebben. Ik moest rouwen om mijn familie terwijl zij gewoon hun leven leefden aan het einde van de straat', aldus Angie. 'Daarnaast wist ik niets af van de werking van de maatschappij. Toen ik uit deze sekte stapte, leek het alsof ik moest gaan leven op een andere planeet.'

'Je bent totaal wereldvreemd. Je moet leren dat de maatschappij waar je in terechtkomt het niet slecht met je voorheeft.’ Anders dan haar jaren werd voorgehouden bij de Jehovah’s Getuigen: ‘Ik moest functioneren in een maatschappij waarover mij mijn hele leven is verteld dat deze het slechtste met mij voorhad. Dat blijft in je hoofd zitten. Hoe lelijk het ook klinkt, maar je bent gehersenspoeld.’ Ze moet zichzelf opnieuw uitvinden: ‘Ik moest leren wie Angie was, want ik had geen eigen identiteit. Mijn leven lang is mij verteld hoe ik me moest gedragen en waar ik me aan moest houden. Ik stond op dat moment voor een enorme uitdaging. Dat was best een enorm gevoel van eenzaamheid.’

Een herkenbaar verhaal voor Jan; ook hij moest zijn draai vinden in een voor hem onbekende wereld. Als kind groeit hij op in een 'radicaal deel van een antroposofische beweging'. Hij verlaat de groep wanneer zijn moeder ziek wordt en wordt behandeld met antroposofische middelen. 'Toen ben ik in opstand gekomen en het gevolg was dat ze losgingen op mij. Ik verdween in een instelling voor verstandelijk gehandicapten in België. Ze hebben me geprobeerd te framen als een gek, eigenlijk.'

Jan loopt weg uit de instelling en komt terug naar Nederland. Hij bouwt zijn leven op en gaat uiteindelijk bij de politie werken. Maar ook daar wordt hij nog jarenlang lastiggevallen door mensen uit de groep: met valse meldingen en aangiftes proberen ze hem in diskrediet te brengen. Hij benadrukt hoe steun uit de omgeving het verschil kan maken: ‘De juiste mensen op je pad kunnen erg helpen. Ik heb binnen de politie een paar fantastische collega’s gehad die mijn situatie begrepen en een hulpverlener gehad die dit echt snapte. Dat is ontzettend belangrijk, dat je je niet helemaal alleen waant en je je begrepen voelt.'

Sinds het wegvallen van het landelijke meldpunt Sektesignaal in 2020 was er geen centrale plek meer voor slachtoffers van sektes of andere dwingende groepen. Met het hulppunt Onder Controle wil Fier die leegte opvullen. De hulp is er voor mensen die een groep willen verlaten, maar ook voor slachtoffers die jaren geleden betrokken waren en nog steeds kampen met de nasleep.

Het hulppunt is er niet alleen voor slachtoffers, maar ook voor naasten die zich zorgen maken. Anders dan het vroegere Sektesignaal draait het bij Onder Controle niet alleen om signaleren, maar vooral om hulp bieden. Dat kan via een anonieme chat, zonder wachtlijst. Er wordt samen gekeken wat iemand nodig heeft: psycho-educatie, begeleiding of doorverwijzing naar gespecialiseerde hulp.

Verder zet Onder Controle in op kennisdeling. 'We gaan signalen verzamelen en die kennis delen met professionals, zoals zorgverleners’, zegt Buurman. ‘Het is belangrijk dat mensen deze problematiek herkennen en dat slachtoffers zich begrepen voelen. Dat gebeurt nu nog te weinig. Een van onze opdrachten is om de draagkracht in de maatschappij voor dit onderwerp te vergroten.’

Volgens Jan is het vooral belangrijk om het contact met iemand waar je je zorgen over maakt warm te houden. ‘Hoe vreemd of atypisch het gedrag ook is, hou dat lijntje’, benadrukt hij. ‘Je kunt bewustwording aanwakkeren door vragen te stellen of samen iets te doen. Maar het allerbelangrijkste is dat diegene weet dat jij een veilige plek bent. Dat als iemand op het punt staat om stappen te zetten, er een veilige haven is om te ontspannen en zijn verhaal te doen.’