Moet het openbaar vervoer in Nederland gratis worden?

Laatst gewijzigd: 18 juni 2025

Het Nederlandse openbaar vervoer is, op Zwitserland na, het duurste ter wereld. Waarom is dat zo? En waarom is het hier – in tegenstelling tot sommige andere Europese landen – nog altijd niet gratis?

Er wordt al jaren over gediscussieerd: moet het openbaar vervoer geen primair basisrecht zijn? In sommige Europese landen is dat allang de norm – zo reizen inwoners van Luxemburg en Malta al jaren gratis met bus en trein. In Nederland starten dit jaar de eerste proefprojecten waarbij mensen met een laag inkomen gratis kunnen reizen. In Limburg en Amersfoort is dat al mogelijk. Zuid-Holland volgt op 1 oktober.

Vooral omdat het duur is en het ov-netwerk al behoorlijk vol zit. Gratis ov zou zorgen voor nóg drukkere treinen en bussen. Er moet dan eerst flink geïnvesteerd worden in extra capaciteit. Wat gratis ov bovendien precies oplevert, is lastig te zeggen. Nederland is bijvoorbeeld moeilijk te vergelijken met Luxemburg, waar het ov al gratis is: dat land is kleiner, minder verspreid bebouwd en kent andere mobiliteitsproblemen.

Een betere vergelijking is Vlaanderen, waar in Hasselt jarenlang gratis busvervoer was. Maar ook daar stapte maar een klein deel van de mensen over van de auto, waardoor de milieuwinst beperkt bleef. Daarom kiest Nederland nu voor kleinschalige proeven, gericht op mensen met een laag inkomen.

Ook stakingen maken duidelijk hoe kwetsbaar het ov-systeem in Nederland is. Ook dit jaar is het ov al meerdere keren (deels) stilgelegd door stakingen van bus- en treinpersoneel vanwege werkdruk, personeelstekort en loonconflicten. Gratis ov zou die druk mogelijk nog verder kunnen opvoeren.

Treinkaartjes zijn in 2025 gemiddeld 8,7 procent duurder geworden. Een enkeltje Intercity Direct tussen Amsterdam en Rotterdam kost inmiddels negentien euro. Voor bus-, tram- en metrovervoer stijgen de tarieven met zo’n 3,3 procent, vooral door hogere lonen en energieprijzen. Dat is minder dan eerdere jaren, toen de stijgingen opliepen tot ruim 11 procent.

Wel kunnen mbo-, hbo- en universiteitsstudenten met een studentenreisproduct doordeweeks of in het weekend gratis reizen met het ov. Voor 65-plussers geldt landelijk een korting van 34 procent. In sommige gemeenten, zoals Amsterdam en Rotterdam, mogen ouderen met een laag inkomen daarnaast gratis reizen, vaak buiten de spitsuren.

‘Ze doen het al in Luxemburg en daar gaat het eigenlijk heel goed’, vertelt Amir Issa uit het Op weg naar Het Lagerhuis-panel. In 2020 werd Luxemburg het eerste land ter wereld waar gratis gereisd kan worden met het ov. De maatregel is ingevoerd door de Luxemburgse regering, om het autogebruik minder aantrekkelijk te maken.

Als je in plaats van met de auto met de trein van Utrecht naar Amsterdam reist, bespaar je vierduizend kilo CO2 per jaar, aldus Milieu Centraal. Maar het ov gratis maken, kan ook averechts werken voor het milieu. Denk hierbij aan de extra capaciteit die nodig is, zoals meer treinen of grotere stations, en extra stroom voor de treinen.

Ondanks het voorbeeld uit Luxemburg, denkt Amir dat gratis ov in Nederland niet haalbaar is. ‘Het ov, zoals het nu is, zal zwaar overbelast worden, want er zullen meer mensen mee gaan reizen.’ De NS krijgt nu al veel meldingen over volle wagons. ‘Er zullen heel veel meer bussen en treinen bij moeten komen’, verwacht panellid Ace Csellak. ‘Daar moet dan heel veel geld in gestoken worden’, vult Amir aan.

‘De realiteit wil op dit moment gewoon dat we gratis ov nu niet kunnen klaarspelen’, aldus Ojij Karel. Dat komt volgens hem door de verschillende ov-bedrijven die Nederland telt, zoals NS, Arriva en Connexxion. ‘Die bedrijven moeten winst maken, om kosten zoals loon, materieel of onderhoud te dekken. Maar wanneer we, door het ov gratis te maken, die opbrengsten laten wegvallen, dan moet iemand anders inspringen, om ervoor te zorgen dat die bedrijven niet failliet gaan.’ Ace is bang dat er dan meer belasting betaald moet gaan worden.

Ja, er zijn haalbare scenario’s, stelt opinieplatform Joop. In 2023 brachten reizigers via kaartverkoop zo’n 2,8 miljard euro op. Dat bedrag zou op verschillende manieren kunnen worden opgevangen:

• Via belasting op gemotoriseerd verkeer: als elk motorvoertuig in Nederland € 20 per maand bijdraagt, is het volledige bedrag gedekt.
• Via huishoudens: met zo’n acht miljoen huishoudens zou een bijdrage van € 25 per maand voldoende zijn.
• Via inkomstenbelasting: een bescheiden verhoging van € 20 per maand per belastingplichtige zou het systeem ook kunnen financieren.

Met oplossingen als deze zouden bepaalde kosten, zoals voor kaartcontroles, toegangspoortjes en het OV-chipkaartsysteem, grotendeels vervallen. 'De financiële haalbaarheid is daarmee evident. De vraag die we moeten stellen is niet of het kan, maar of we bereid zijn om de stap te zetten', aldus Joop. ‘Waar een wil is, is er altijd een weg. In dit geval een busbaan.’