StemWijzer, Kieskompas, ChatGPT: hoe betrouwbaar is een stemhulp?

De Tweede Kamerverkiezingen zijn om de hoek. Stemhulpen worden massaal gebruikt door kiezers. Maar hoe betrouwbaar is zo’n tool eigenlijk?

Om je te helpen kiezen met het stemmen op een politieke partij zijn er verschillende stemhulpen. Zo’n tool is een goede eerste stap, maar het is belangrijk om de uitslag niet klakkeloos mee te nemen naar het stemhokje.

Onlinestemhulpen kunnen een goede aanvulling zijn om mensen op weg te helpen. Dat zegt Bregje Holleman, universitair hoofddocent en onderzoeker voor de Universiteit Utrecht, in Alledaagse Vragen. Stemhulpen als het Kieskompas en de StemWijzer werken op basis van verkiezingsprogramma’s en antwoorden van partijen op stellingen. De Stemchecker kijkt naar wat partijen hebben gestemd in de Tweede Kamer. ‘Een stemhulp is bedoeld om onderscheid te maken tussen partijen. Stellingen waar vrijwel iedere partij het over eens is, worden niet meegenomen.’ Hierdoor lijken de verschillen tussen partijen misschien wel groter dan ze daadwerkelijk zijn.

‘Politiek kan ingewikkeld zijn en een stemhulp maakt het overzichtelijker’, zegt Chiara Koops in een video van De Marker. ‘Wel is het belangrijk om te onthouden dat stemhulpen er zijn om te informeren, niet om te overtuigen.’ Door een stemhulp begrijp je de politiek wellicht beter; je voelt je zekerder en de kans is groter dat je ook echt gaat stemmen. Maar feit blijft: politici beloven veel, terwijl dat soms helemaal niet kan. Sommige plannen zijn bijvoorbeeld wettelijk onmogelijk of te duur. Dat wordt ook wel symboolpolitiek genoemd.

Symboolpolitiek is een politieke maatregel die wordt gebruikt om een statement te maken. Dat legt Wulan Bekker uit in een video van De Marker. ‘Het heeft dus een symbolische waarde, maar weinig of geen effect op het probleem dat opgelost zou moeten worden.’ Soms omdat zo’n voorgestelde maatregel financieel niet haalbaar is. Financiële keuzes van partijen worden pas duidelijk met de doorrekening van de programma’s door het Centraal Planbureau. Er wordt uitgerekend wat de plannen kosten en wat deze opleveren voor de economie, het milieu en de burgers. Belangrijk om mee te nemen in jouw stemkeuze: niet alle partijen laten hun verkiezingsprogramma doorrekenen.

Een ander voorbeeld van symboolpolitiek is wanneer er een politieke maatregel wordt genomen, terwijl er eigenlijk geen echt probleem is. ‘Het is een handige truc voor politici om punten te scoren bij de kiezer’, zegt Jelle Postma, terrorisme-expert. Denk aan het boerkaverbod: dit werd uitgebreid naar alle openbare ruimtes. Dat zou hard nodig zijn voor de sociale veiligheid, maar in de praktijk werden er al nauwelijks boetes uitgedeeld en naar schatting dragen er maar zo’n 150 tot 200 vrouwen in Nederland een boerka.

Postma vergelijkt symboolpolitiek met ballonnen waar alleen lucht in zit. ‘Het is heel makkelijk om een ballon te vullen en daarmee loze beloftes te doen aan de kiezer. Het is alleen per definitie onmogelijk om die beloftes waar te maken, dus de ballon knapt uiteindelijk.’ Als gevolg hiervan raken kiezers het vertrouwen in de politiek en de maatschappij kwijt, waardoor er groepen in de samenleving tegenover elkaar komen te staan.’

Het is niet handig om voor jouw stemkeuze te leunen op een AI-tool, zoals ChatGPT. Dagelijks gebruiken zo’n 5,8 miljoen Nederlanders AI-tools, volgens Anna Pleijsier van De Nieuws BV. Het is dus niet zo gek dat experts denken dat chatbots een rol zullen gaan spelen in de stemkeuze van mensen. Maar die tools zijn niet betrouwbaar, zeggen voorlichtingsorganisaties ProDemos en Albeda. Zo kan de politieke informatie achterhaald zijn doordat partijen van mening zijn veranderd en de chatbot niet geactualiseerd is, volgens Gijs Boerwinkel van ProDemos in De Nieuws BV. Daarnaast kan het zijn dat de informatie niet klopt. ‘Het is ingewikkeld om te beoordelen hoe betrouwbaar en neutraal chatbots zijn, omdat het niet duidelijk is met welke data zij getraind worden.’

Een stemhulp is een handig instrument om een eerste blik op partijen te werpen, aldus Holleman in Alledaagse Vragen. Het kan lastig zijn om onderscheid te maken tussen alle partijen en weinig mensen hebben zin om alle verkiezingsprogramma’s te lezen. Een stemhulp geeft je richtlijnen, waarna je een aantal partijprogramma’s kan bekijken. ‘Het is belangrijk dat je het instrument gebruikt als hulpmiddel om het denkproces op te starten en meer informatie te vinden.’

1. Gebruik minimaal twee stemhulpen: vul verschillende stemhulpen in, zoals de StemWijzer en het Kieskompas, en vergelijk de uitkomsten. Kijk goed waarom je wel of niet bij een bepaalde partij uitkomt.
   
2. Lees de argumenten: neem de uitslag van een stemhulp niet klakkeloos mee naar het stemhokje, maar bekijk de toelichting en argumenten van partijen over stellingen. Daarnaast is het handig om het nieuws bij te houden en debatten te volgen.
   
3. Stem niet neutraal: als je écht geen idee hebt hoe jij over een stelling denkt, kan je de vraag beter overslaan of ‘geen mening’ invullen. Dan wordt de stelling niet meegenomen in jouw uitslag. Op het moment dat je neutraal stemt, kies je een beetje voor en een beetje tegen. Dan telt de stelling wel mee voor de uitslag, terwijl dat eigenlijk niet aansluit bij jouw mening.