Zijn memes de nieuwe cartoons?

Steeds vaker wenden mensen zich tot memes om maatschappijkritiek te uiten - zo ook in reactie op de inval van Poetin in Oekraïne. Zijn memes de nieuwe cartoons? Die vraag stellen we aan een cartoonist en een meme-onderzoeker.

‘Dit is geen “meme”, maar onze en uw werkelijkheid’, aldus het officiële twitteraccount van Oekraïne op de ochtend dat Poetin het land binnenvalt. Bijgaand een prent van Adolf Hitler die Vladimir Poetin liefdevol over de wang streelt.

'Living next to Russia'
Het is niet de eerste keer (en ook niet de laatste keer) dat Oekraïne zich op deze manier uit over de oorlog met Rusland. Al op 7 december tweet het account een bekende meme. Op het plaatje zijn vier hoofden te zien met daarboven in grote letters: ‘types of headaches’. Boven ieder hoofd, waarop de locatie van de pijn aan het hoofd in rood getekend staat, staat opeenvolgend: ‘migraine’, ‘hypertension’, ‘stress’ en ‘living next to Russia’. Het laatste hoofd is volledig rood gekleurd.

Oorlogsmeme
Het officiële account van Oekraïne is niet de enige die de inval van Poetin door middel van memes (met tekst bewerkte foto’s of video’s die vaak gedeeld worden) bekritiseert. Wereldwijd delen mensen online memes naar aanleiding van de oproep van Oekraïne om Rusland te taggen in hun berichten over de inval. Hiermee is een nieuw genre in de internetcultuur ontstaan, meent Süeda Isik in NRC. Namelijk: de oorlogsmemes.

Nou is dat natuurlijk niet helemaal nieuw. Al decennia wordt dergelijke (oorlogs)kritiek geuit door cartoonisten in kranten en tijdschriften. Volgens de bekende meme-maker Saint Hoaxzijn memes ‘in feite de redactionele cartoons van deze tijd’, schrijft New York Times. Joop-cartoonist Maarten Wolterink sluit zich daarbij aan: ‘Ik denk dat we er een afdeling nieuwe cartoons bij hebben gekregen. Veel cartoons leunen enorm op de tekst – zoals een grap die je elkaar ook kan vertellen – en omdat memes voornamelijk bewuste woorden en wat rommelige fotobewerking of icoontjes zijn, kan het daar heel sterk op lijken.’

Context en nuance
Waar memes op het oog wellicht simpel en enigszins slordig lijken, dragen ze veel betekenis in zich, weet meme-onderzoeker Chloë Arkenbout bij The Institute of Network Cultures van de Hogeschool van Amsterdam. Sterker nog: memes bieden meer ruimte voor context en nuance dan cartoons, meent ze. ‘Ze hebben meer politieke potentie dan een cartoon omdat ze een groter bereik hebben – denk aan de viraliteit (de plotselinge en onvoorspelbare verspreiding van bepaalde inhoud, red.). Ook hebben ze vaak meer gelaagdheid dan een cartoon omdat er veel symbolen worden gebruikt; een goede meme kan refereren aan de film waarvan het beeld is genomen, aan tien memes die eraan vooraf zijn gegaan en aan iets dat gisteren in het nieuws is gebeurd. Een cartoon staat meer op zichzelf, terwijl een meme onderdeel is van een heel viraal netwerk met allemaal referenties die met elkaar verbonden zijn.’

Verrijking of bedreiging
Memes zijn, volgens Wolterink, zowel een verrijking als een bedreiging voor zijn vak. ‘Ze maaien veel gras voor de voeten van de cartoonisten weg, maar het inspireert ook. Ik zie weleens memes waarvan ik denk: dat heb je mooi gevonden, maar met een tekening erbij kan ik dit nog veel beter maken. Een goede cartoonist kan daar een nog grotere stap mee vooruit zetten.’ Zo is een van zijn recente cartoons over tennisser Novak Djokovic gebaseerd op een meme.

Intercultureel
Meme-makers en cartoonisten zijn ‘hetzelfde volk’, meent Wolterink. ‘We willen allemaal dat er aandacht is voor - of gelachen wordt om - wat je daar neerzet, maar we hebben verschillende soorten publiek en verschillende soorten vaardigheden. Dat is een kwestie van smaak (…) ik heb nog geen hoofdredacteur van een krant gezien die meme-artiesten inschakelt.’ En wellicht zal de meme de krant ook nooit halen. Want juist het vrije internetklimaat is waarin meme-cultuur gedijt. Meme-makers zijn divers: iedereen kan memes maken en daardoor krijgen alle visies ruimte. ‘De kracht van een meme zit hem in de overdraagbaarheid en de unieke gave om intercultureel te zijn’, aldus Saint Hoax. De groep cartoonisten is dat stukken minder. ‘Ik heb weinig vrouwelijke collega’s, wel hele goede vrouwelijke collega’s, maar ze zijn in de minderheid. De meesten zijn wit, man en wat ouder. Daardoor kunnen we een behoorlijke tunnelvisie hebben, een beperkte blik: het preken voor eigen parochie. Memes zijn dan natuurlijk democratischer’, aldus Wolterink. Daar geldt namelijk een bottom-up-principe. Arkenbout: ‘Als je een internetverbinding hebt en basic kennis van een meme-app, dan kan jij een meme maken. Daarom is het een perfect medium om kritiek te uiten op dingen die bijvoorbeeld in de mainstream media verteld worden die onderdrukkend of problematisch zijn. Daar ligt de kracht om echt iets anders te maken.’