Zelfscankassa in de supermarkt leidt tot forse toename winkeldiefstal

In veel supermarkten zijn de laatste jaren zelfscankassa's geïntroduceerd. Klanten kunnen sneller en efficiënter afrekenen, zo was de gedachte, en waarschijnlijk scheelt het ook in de personeelskosten. De keerzijde is dat de zelfscankassa diefstal in de hand werkt: er zou sprake zijn van van een flinke toename van het aantal winkeldiefstallen.

In 2022 noteerde de politie ruim 40.000 gevallen van winkeldiefstal, zo meldt de Volkskrant. Januari 2023 was statistisch gezien zelfs het slechtste begin van het jaar ooit, met maar liefst 3.854 geregistreerde winkeldiefstallen. Volgens AD.nlwas er in 2022 ten opzichte van het jaar ervoor een toename van maar liefst 30 procent wat betreft het aantal winkeldiefstallen. En hoewel dat deels kan worden verklaard doordat in 2021 winkels minder ruim geopend waren door de coronamaatregelen, is dat zowel procentueel als absoluut gesproken een forse toename.

En dat is opmerkelijk, want sinds 2015 was er namelijk sprake van een daling. De politie zoekt de oorzaak in een combinatie van factoren. Zo zijn de kosten voor levensonderhoud vanwege de energiecrisis en de inflatie behoorlijk gestegen, en dat merk je onder andere aan de voedselprijzen in de supermarkt.

Maar er is nóg een reden. En dat is volgens de politie de opmars van zelfscankassa's in supermarkten. Aangenomen wordt dat de zelfscankassa de drempel om proletarisch te winkelen verlaagt: het is immers betrekkelijk eenvoudig om die fles wijn 'per ongeluk' niet te scannen of om de sticker van een goedkopere appelsoort af te laten drukken na het wegen. Psychologisch is het immers eenvoudiger om diefstal te verantwoorden als je afrekent bij een anoniem apparaat in plaats van bij een kassamedewerker, en zo wordt diefstal ook in praktisch opzicht makkelijker.

Internationaal onderzoek heeft een verband aangetoond tussen de beschikbaarheid van zelfscankassa's en wat in winkelterminologie 'derving' wordt genoemd: verlies van producten zonder duidelijk aanwijsbare oorzaak. Eén procent meer zelfscankassa's in de supermarkt leidt tot één procent meer derving: hoe meer zelfscankassa's er in de supermarkt aanwezig zijn, hoe meer producten zullen 'verdwijnen' zonder te zijn afgerekend.

AD.nl citeert retaildeskundige Eelco Hos, die stelt: "Het systeem is heel snel uitgerold en het gebruik is hard gestegen. Het is een feit dat die stijging ook leidt tot stijging van de derving. En daar hoort diefstal bij, hetzij door klanten of personeel. De schade loopt in de tientallen miljoenen."

Door de inflatie wordt de koopkracht uitgehold en kan een relatief grotere groep mensen de financiële eindjes moeilijker aan elkaar knopen, zo is de aanname. En dat gaat zowel om jongeren als om ouderen.

Marijn Wildeboer van het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (CCV) stelt tegenover AD.nl: "Mensen hebben minder te besteden door de inflatie en gestegen kosten. Het zijn niet alleen jongeren maar ook ouderen die het financieel niet meer kunnen bolwerken en zich genoodzaakt voelen tot diefstal over te gaan."

Het Financieele Dagbladsprak met Arie van Os van de Service Organisatie Directe Aansprakelijkheidsstelling (Soda). Dat is een bedrijf dat winkeliers de administratieve, vaak tijdrovende rompslomp van het doen van aangifte uit handen neemt op basis van een no cure, no pay-regeling. Winkeliers hebben vaak geen tijd om uren door te brengen op het politiebureau om aangifte te doen, zeker als de waarde van de buit betrekkelijk gering is. Als de dader een schadevergoeding betaalt, gaat dat geld naar de winkelier en houdt Soda 40 euro in bij wijze van beloning.

Van Os erkent op basis van wat hij van zijn klanten hoort dat het aantal winkeldiefstallen stevig toeneemt. Dat heeft volgens hem te maken met het feit dat er als gevolg van krapte op de arbeidsmarkt geen beveiligers te vinden zijn en omdat er minder personeel rondloopt op de werkvloer. Daarover stelt Van Os: "Personeel dat er nog wel is, is minder gemotiveerd. En als personeelsleden zich niet verbonden voelen met een winkel, wordt stelen gemakkelijker."

Alle supermarkten die zelfscankassa's in gebruik hebben, geven aan te maken te hebben met diefstal. Tegenover de Volkskrant stelt een woordvoerder van Albert Heijn: "We zien dat het aantal diefstallen de afgelopen periode is toegenomen. We nemen extra maatregelen, onder andere bij het zelfscannen, om diefstal terug te dringen."

Supermarktketen Dirk bevestigt dit beeld: "Bij Dirk doen we er alles aan om onze prijzen zo laag mogelijk te houden en dat is lastig als mensen niet betalen voor hun boodschappen."

En bij supermarktketen Vomar is het zelfs zo dat experimenten met zelfscankassa's als gevolg van de vele diefstallen maar in de ijskast zijn gezet, vertelde directeur Aart van Haren tegenover FD.nl: "Daar wordt misbruik van gemaakt en niet zo'n beetje ook. Wij waren er laat mee, maar we hebben alweer besloten om er een rem op te zetten."

Per ongeluk 'vergeten' om een dure fles wijn te scannen of sjoemelen met het stickertje van de weegschaal, die trucs zijn al genoemd. Maar wat ook gebeurt, is dat mensen in groepsverband te werk gaan. Eén persoon doet alsof hij of zij druk bezig is met afrekenen, een handlanger staat op de uitkijk en nóg een handlanger gaat in een ongemerkt ogenblik gauw door het poortje.

In sommige supermarkten heb je een zelfscankassa buiten het afgeschermde winkelgedeelte. Denk dan aan een zelfscankassa voor zelfzorgmedicijnen, producten die soms in de nabijheid van de klantenservicebalie staan en niet in het supermarktdeel zelf. Wie een pakje paracetamol afrekent, kan met dat bonnetje de winkel in en kan dat bonnetje vervolgens gebruiken om de winkel mét boodschappen weer te verlaten.

Wat ook kan, is dat merkloze producten gauw in een ander tasje verdwijnen. Denk dan vooral aan groente en fruit, vaak producten zonder verpakking waar je in sommige gevallen zélf een sticker van moet printen. Bewijs maar eens dat die paprika in jouw tas niet van de markt komt, om eens wat te noemen.

En in de Telegraaf wordt een voorbeeld aangehaald van dieven die (dure) vleeswaren of kaas verstoppen tussen twee op elkaar gestapelde kratten bier. Kortom, dieven weten overal een handigheidje op te verzinnen.

Supermarkten doen vanzelfsprekend aan controle en beveiliging om diefstal zo goed als mogelijk te voorkomen. Dat kan gaan om zichtbare maatregelen zoals beveiligers en camera's, en door het steekproefsgewijs controleren van de boodschappentas of -kar nadat de klant heeft afgerekend.

Maar ook worden er onzichtbare maatregelen genomen. Dan kun je denken aan undercover medewerkers die getraind zijn op het signaleren van ongebruikelijk en opvallend gedrag. 

Ook is het mogelijk om bepaalde diefstalgevoelige producten (producten met een verhoogd risico op diefstal, zoals alcohol en duurdere cosmetica) te voorzien van een kleine chip. Wordt dit product niet afgerekend, dan krijgt de bedrijfsleider of een medewerker discreet een signaal dat er mogelijk iets niet in de haak is.

Daarnaast is de verwachting dat technologie en artificiële intelligentie een grotere rol gaan spelen. Maar of de Nederlandse consument daar zo snel voor te porren is, blijft even afwachten. In Utrecht is afgelopen zomer een kassaloze Aldi geopend waar al je boodschappen worden vastgelegd door camera's: afrekenen gebeurt vervolgens automatisch.

Maar in praktisch oogpunt zitten er de nodige haken en ogen aan: zo moeten klanten beschikken over een creditcard en moeten ze deze aan een speciale app koppelen vóórdat ze überhaupt kunnen winkelen. Vooralsnog maakt de winkel een overwegend lege aanblik, zo werd afgelopen maand opgetekend door RTV Utrecht: "Op doordeweekse dagen is er vrijwel nooit iemand in de winkel te zien, op een handjevol personeel na dan. Het roept de vraag op hoe dat kan, zeker op zo'n ongetwijfeld dure locatie midden in de stad."

Retailwebsite Emerce sprak zelfs van "een flop". Het is dan ook maar zien of deze manier van winkelen de komende jaren vaste voet aan de grond gaat krijgen in Nederland.

Bron: AD.nl, Emerce, FD.nl, RTV Utrecht, de Telegraaf, de Volkskrant