Dokters van nature van Jaap de Roode | Nominatie Natuurboekenprijs 2025

In 'Dokters van nature' laat bioloog Jaap de Roode zien hoe dieren soms net dokters zijn. Zo maken honingbijen een mix van bijenwas en hars om hun volk te beschermen tegen bacteriën en virussen. "Honingbijen en heel veel andere dieren gebruiken gericht dit soort geneeskrachtige stoffen om henzelf of hun soortgenoten te genezen of te beschermen. Wij kunnen daar nog een hoop van leren", vindt De Roode. Zijn boek is genomineerd voor de Natuurboekenprijs 2025.

Wilde dieren maken al eeuwenlang gebruik van de natuur als apotheek om zichzelf te genezen. Bioloog Jaap de Roode beschrijft in 'Dokters van Nature' (KNNV uitgeverij) hoe allerlei dieren verschillende vormen van medicijnen gebruiken. Ook onderzoekt hij of dit gedrag aangeleerd of aangeboren is en laat hij zien hoe deze kennis de menselijke geneeskunde zou kunnen beïnvloeden. De jury: "Dit boek weet wetenschappelijk onderzoek toegankelijk te maken voor elke lezer. Met fantastische voorbeelden, van vlinders tot katten, krijgt de lezer een beeld van de kennis die dieren hebben over natuurlijke medicijnen."

De Natuurboekenprijs is een initiatief van natuurorganisatie LandschappenNL, de Volkskrant en Vroege Vogels. De jury bestaat uit Jean-Pierre Geelen (de Volkskrant), Jocelyn de Kwant (Landschap Noord-Holland) en Merlijn Schneiders (Vroege Vogels).

Dat de honingbijen echt gericht propolis gebruiken en niet toevallig een geneeskrachtige stof uit planten verzamelen, blijkt uit verschillende experimenten, beschrijft De Roode. "Wanneer onderzoekers een bijenvolk kunstmatig besmetten met bacteriën, gaan de bijen vervolgens meer propolis maken. Ze moeten daar ook moeite voor doen, want propolis is een extreem plakkerig goedje, dat de bijen met moeite van hun pootjes af krijgen. Ze willen het dus niet onnodig verzamelen", zegt De Roode.

Behalve de honingbijen is er inmiddels een bijna oneindige lijst met voorbeelden van dieren die dokteren. "Eén van de mooiste voorbeelden die ik ken zijn mussen en vinken", zegt De Roode. "In Mexico-stad is ooit ontdekt dat die weggegooide filters van sigaretten in hun nest verwerken. De nicotine uit de peuken helpt tegen parasieten in de nesten. En ook daar zijn experimenten gedaan, met kunstnesten met levende teken, met dode teken of zonder teken. De vogels verwerkten heel veel peuken in hun nest wanneer daar levende teken in zaten. Bij dode teken veel minder en bij schone nesten vrijwel niet. Ook dat bewijst dat de vogels weten waar ze mee bezig zijn en ook dat er bijwerkingen zitten aan het ‘medicijn’ sigarettenpeuk. Jonge vogels uit een nest met veel peuken hadden ook afwijkingen in hun bloed."

Behalve dat het fascinerend is om te zien hoe dieren zichzelf kunnen genezen, is die kennis ook van praktische betekenis, benadrukt De Roode. "Japanse onderzoekers die zagen dat katten uitgebreid rollen in 'kattenkruid', ontdekten dat ze dat doen om muggen te verdrijven. Vervolgens hebben ze een natuurlijk anti-muggenmiddel uit die plant weten te halen en die ook gepatenteerd."

Sinds De Roode de research voor zijn boek heeft afgerond, is de lijst met dieren die de geneeskunst beheersen alleen maar langer geworden. En dat blijft niet bij medicijnen alleen. "Mieren blijken de pootjes van soortgenoten te amputeren wanneer daar een schimmel in zit. Dat doen ze mogelijk om verspreiding van die schimmel door de rest van het lichaam te voorkomen. En van muizen is al gezien dat die een soortgenoot die niet meer ademt aan de tong trekken en schijnbaar beademen. Dieren doen dus ook aan operaties en aan reanimatie."

Natuur- en boekenliefhebbers kunnen op de website van Vroege Vogels hun stem uitbrengen op één van de boeken van de shortlist. De winnaar van de publieksprijs wordt bekend gemaakt op het festival en wint een unieke ervaring in één van de natuurgebieden van de landschapsorganisaties, die onderdeel zijn van het samenwerkingsverband LandschappenNL.

• Stem hier op je favoriet

Vroege Vogels is zondag 28 september te gast in Fort Altena bij Werkendam. In de radiouitzending wordt de winnaar van de Natuurboekenprijs bekendgemaakt en daarna barsten de festiviteiten los op het Vroege Vogels Festival. Het wordt een dag vol muziek, inspiratie, workshops en natuurbeleving. Ook worden de genomineerden en de winnaar van de Natuurboekenprijs nog eens live geïnterviewd tijdens het festival. Wil je daar graag bij zijn?

• Bestel hier je kaartje