Basisinkomen: helpt het mensen echt uit armoede?

Een vast bedrag per maand voor iedereen; is het basisinkomen dé oplossing voor armoede?

Het basisinkomen is een vast bedrag dat maandelijks wordt uitgekeerd aan iedereen. Al jaren pleiten sommige politici voor invoering van het basisinkomen.

• Universeel: iedere persoon, ongeacht leeftijd, geslacht, afkomst of woonplaats, heeft recht op het basisinkomen.
• Individueel: het basisinkomen wordt per persoon uitgekeerd, ongeacht de samenstelling van het huishouden.
• Onvoorwaardelijk: het basisinkomen is een mensenrecht, zonder verplichting tot werk of een tegenprestatie en zonder inkomens- en vermogenstoets.
• Voldoende: het basisinkomen moet voldoende zijn om alle burgers een bestaansminimum te garanderen.

Voor het krijgen van een uitkering worden er op dit moment een aantal eisen gesteld. Zo geldt er een sollicitatieplicht voor een werkeloosheidsuitkering. Dat houdt in dat je minstens vier keer per vier weken moet solliciteren. Ook moeten mensen in de bijstand actief werk zoeken en passend werk accepteren. ‘Uiteindelijk draait het basisinkomen om het begrip vrijheid, in mijn ogen’, zegt Marcel Canoy, hoogleraar gezondheidseconomie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, in De Nieuws BV. ‘Ik ben ervan overtuigd dat er inderdaad iets tegenover een bijstandsuitkering moet staan. Maar dat dat niet door de overheid wordt bepaald. Ik denk dat je het gesprek moet blijven aangaan, zonder mensen meteen sancties op te leggen als zij iets een dag te laat doen of een envelop niet openmaken. Dan bezorg je mensen alleen maar stress.’

Een basisinkomen wordt betaald door het afschaffen van de huidige sociale uitkeringen, toeslagen en aftrekposten. ‘Dat levert genoeg geld op om iedereen 1100 euro te geven. Meer dan 25 procent van de mensen heeft het eigenlijk niet nodig, dus de belasting kan omhoog voor die groep. Zij betalen dan in feite hun eigen basisinkomen’, zegt Alexander de Roo, voorzitter van de Vereniging Basisinkomen. De vereniging streeft naar een bedrag van minimaal 1400 euro per maand, om zo ook de meest kwetsbare groepen een bestaansminimum te garanderen.

Uit Amerikaanse onderzoeken over het basisinkomen blijkt dat de situatie van proefpersonen met een basisinkomen nauwelijks veranderde. Ze hadden wel meer vrije tijd, maar die uren werden niet besteed aan zaken die gezinnen op lange termijn uit de armoede zouden gaan halen. Een deel van het geld ging naar nieuwe, hogere schulden, zoals hypotheken of leningen voor het kopen van een auto.

Maar een vergelijking met de Verenigde Staten valt niet zomaar te maken, volgens Canoy. ‘Ze hebben er slechtere voorzieningen, zoals in de gezondheidszorg. Daarom gingen burgers het basisinkomen ook uitgeven aan zorg. Dat is in Nederland niet nodig door de zorgpremie die wij betalen.’ Het probleem met dit soort onderzoeken is dat ze niet goed ontworpen zijn, vindt Canoy. ‘Het onderzoek wordt gedaan met een klein bedrag, een beperkte populatie of een te korte periode. Daarom ben ik een beetje huiverig om drastische conclusies te trekken uit dit soort experimenten.’

Een aantal Nederlandse gemeenten heeft een succesvol meerjarig experiment gehouden met een alternatieve vorm van bijstand. ‘Mensen in de bijstand werden vrijgesteld van de sollicitatieplicht', vertelt Leo Bosland, voormalige wethouder van de gemeente Wageningen. ‘We hebben een groep mensen extra begeleiding gegeven. En mensen mochten 25 procent van hun bijverdiensten houden als bonus. Voorheen werden alle extra inkomsten van de uitkering afgetrokken.’

Deelnemers stelden de ondersteuning en het vertrouwen op prijs en een aantal mensen kwamen sneller uit de bijstand dan met de traditionele vorm. ‘Je humaniseert de bijstand door te vragen waar mensen behoefte aan hebben’, aldus Canoy. ‘Dan is de kans groter dat er iets positiefs gebeurt. Dat kan zijn op het gebied van gezondheid, het vinden van werk of de maatschappelijke inzet.’ Een veelvoorkomend tegenargument is dat de werkprikkel bij mensen zou wegvallen, maar dat klopt niet, volgens De Roo. ‘Mensen zijn sociale wezens. Die willen gewoon aan de slag, die willen collega's. Die willen bezig zijn en niet achter de geraniums zitten.’

Het basisinkomen is een effectieve methode om mensen uit de bijstand te helpen, volgens Canoy. Met invoering van het basisinkomen is de kans het grootst dat mensen zinvolle activiteiten gaan doen. ‘Vroeger mocht je als bijstandsgerechtigde niet eens vrijwilligerswerk doen, omdat mensen dan minder snel zouden solliciteren op een baan. Dan ontneem je mensen de mogelijkheid om zichzelf maatschappelijk nuttig te maken.’

Het experiment in Wageningen eindigde in 2020. De gemeente heeft de succesvolle regeling op eigen kracht doorgezet. De resultaten blijven positief, mensen voelen zich gesteund en veel mensen worden sneller uit de bijstand geholpen dan met traditionele methoden, volgens de voormalige wethouder.