Hoezo hebben burgers zo weinig inspraak over wat er in hun omgeving gebeurt?!

Het Sociaal Cultureel Planbureau constateert dat ongeveer de helft van de Nederlanders weinig vertrouwen heeft in de politiek. Deel vier van een serie: het niet horen van de burger.

‘Wij zien hoe burgers verdwalen in een juridisch en democratisch doolhof op het moment dat zij iets proberen te doen aan hun directe leefomgeving. Dit vergroot het wantrouwen en de kloof in de samenleving. Ze krijgen het gevoel dat het geen zin heeft om naar de overheid te stappen met hun problemen’, aldus onderzoeksjournalist Ton van der Ham van Zembla.

Er zijn te weinig inspraakmogelijkheden en als deze worden geboden geeft het burgers vaak een gevoel van schijninspraak, beargumenteert het Verwey-Jonker Instituut. Iets wat Van der Ham voortdurend tegenkomt, onder meer in het Brabantse Deurne.

Daar ontmoet hij Anita Maassen - ‘een lieve positieve vrouw die niet argwanend in het leven wil staan’. Zij wordt gekweld door stankoverlast van de nabijgelegen afvalverwerker Attero. Het is het tweede hoofdstuk in een stankdossier in de gemeente – waar inwoners ook veel stankoverlast van varkens- en pluimveebedrijven ervaren. Aankaarten van de overlast is lastig, weet Van der Ham. ‘Inwoners proberen erachter te komen wat ze aan de stank kunnen doen en bij wie zij daarvoor moeten aankloppen. Wat we vervolgens zien is hoe zij hierin verdwalen; ambtenaren blijken anonieme mensen in een anoniem gebouw waar je als burger niet bij kunt komen.’

Voor de stankklachten in Deurne moest Anita naar de Omgevingsdienst in Eindhoven, maar die hebben geen loket waar je je kunt melden. Anita mocht, bij hoge uitzondering ‘en omdat wij er met een camera bij waren’, langskomen op het kantoor om een petitie aan te bieden. Dit soort zaken gaan meestal via de mail of – als je geluk hebt – de telefoon. ‘Je kan een melding doen, maar vaak hebben mensen het gevoel dat er niks wordt gedaan met die melding. Dat vergroot het wantrouwen. Dat maakt ze gek. Als je met je zorgen en je vragen overal bent geweest en nergens gehoor hebt gekregen, dan haakt ook iemand als Anita af.’ En dan worden ze ook nog eens weggezet als zeurpieten of lastige burgers.

Decentralisatie is jarenlang het toverwoord van de participatiesamenleving. Allerlei taken werden van het Rijk overgeheveld naar lagere overheden – de provincie of de gemeente. ‘De hoofdreden was vaak bezuinigen of een neoliberaal denken: minder regels voor bedrijven, een kleinere overheid. Het verhaal naar de burger toe was echter: meer participatie, een manier om de overheid dichter bij de burger te brengen, en andersom. Maar in de praktijk werkt het helaas niet zo.’

De participatie en de inspraak van burgers blijkt vaak te vrijblijvend. ‘Het is niet goed geregeld en daar kun je jouw lokale bestuur niet op aanspreken. In de nieuwe Omgevingswet bijvoorbeeld (die de stankoverlast van Anita op papier moet voorkomen) staat dat degene die een vergunning aanvraagt voor bijvoorbeeld een nieuwe afvalverwerker “iets moet zeggen” over inspraak, maar als deze meldt dat de inspraak “niks heeft opgeleverd” is het ook goed. Het is boterzacht’.

Het geeft een gevoel van schijninspraak. ‘Omdat er geen goede afspraken gemaakt zijn over inspraak heb je op papier misschien wel inspraak, maar is het in de praktijk heel willekeurig en vrijblijvend. Dan moet je hopen dat je gemeenteraad goed oplet en luistert of tegenwicht biedt.’ Als er te weinig handhavers en deskundigen zijn om vergunningen te controleren, als er onvoldoende knowhow is bij gemeenteraadsleden om de wethouder te controleren en als er te weinig scherpe lokale journalisten zijn om dat weer te controleren, dan moet je concluderen dat ‘er geen goede checks en balances zijn’ en de burger er dus alleen voor staat.

Het ontbreekt de overheid in veel gevallen aan oprechte nieuwsgierigheid naar de verhalen van inwoners, volgens Van der Ham: ‘Je moet het probleem wíllen begrijpen. Je moet willen begrijpen waar Anita zich zorgen over maakt, of ze een punt heeft, of je goede metingen hebt gedaan en of dit ook bij andere mensen speelt. Het begint bij nieuwsgierigheid. Je moet niet enkel willen luisteren omdat je dan een vinkje kunt zetten; je moet willen luisteren omdat je wil weten wat daar speelt.’

Voor mensen zoals Anita zit er nu vaak maar één ding op: de stap naar de rechter. ‘Er wordt soms doodleuk gezegd: “Ben je het er niet mee eens? Dan stap je maar naar de rechter.”’ Participatie is een juridische procedure geworden. ‘En dat kan, maar dat vraagt heel veel van burgers. Ze moeten zich verenigen met andere burgers, een advocaat betalen, en ze moeten ook maar net zin hebben om zich hierin te verdiepen. Het is hele taaie materie; je moet een halve professor worden om echt te snappen wat er speelt.’ Daarmee overvraag je de burger. Dat de rechter die rol op zich kan nemen is ‘fijn én keihard nodig, maar wenselijk is het natuurlijk niet. Je wil dat burgers op voorhand al goed gehoord worden door hun overheid.’

Toch ziet Van der Ham ook hoopvolle signalen: ‘Ik heb het idee dat er ook steeds meer bestuurders zijn die hier echt wel mee aan de slag willen.’ Maar dan moet het wel anders worden ingericht: ‘We moeten blijven zoeken naar oplossingen om burgers meer te betrekken bij de beslissingen die hun directe leefomgeving raken.’

Nederland vertrouwenland In een vijfdelige serie onderzoeken de VARAgids en bnnvara.nl hoe het vertrouwen tussen Nederlanders en de overheid kan worden hersteld. Daarbij volgen we vijf weken de vijf kernproblemen die het Verwey-Jonker Instituut in 2020 definieerde: onzichtbaarheid van de overheid, onzichtbaarheid van de burger, ongelijke behandeling, het niet horen van de burger en incompetentie.